Ιωάννης Παναγιωτόπουλος

Ο Ιωάννης Μιχαήλ Παναγιωτόπουλος, Έλληνας παραδοσιοκράτης, καθηγητής φιλόλογος, ποιητής και πεζογράφος, κριτικός, ταξιδιωτικός συγγραφέας και δοκιμιογράφος, γεννήθηκε στις 10/23 Οκτωβρίου 1901 στο Αιτωλικό του νομού Αιτωλοακαρνανίας και πέθανε το ξημέρωμα του Μεγάλου Σαββάτου 17 Απριλίου 1982, στο νοσοκομείο Πολυκλινική Αθηνών, από πολλαπλά εγκεφαλικά επεισόδια. Κηδεύτηκε στο νεκροταφείο Αμαρουσίου, τη Δευτέρα της Αναστάσεως 19 Απριλίου, δίχως την εκφώνηση επικήδειων λόγων όπως ήταν η τελευταία του επιθυμία.

Παντρεύτηκε δύο φορές και από τον δεύτερο γάμο του με την Αφροδίτη Γαλανοπούλου, απέκτησε στις 19 Νοεμβρίου 1949, ένα γιο, τον Αλκιβιάδη Παναγιωτόπουλο.

Ιωάννης Μ.Παναγιωτόπουλος

Βιογραφία

Γονείς του ήταν ο ουζοπώλης, μετέπειτα παντοπώλης και στη συνέχεια οπωροπώλης Μιχαήλ Παναγιωτόπουλος ή Κλίτσης, που πέθανε το 1942 στην Αθήνα, και η Ειρήνη Γ. Καραμούζα, που πέθανε το 1935, οι οποίοι, μετά το γάμο τους, κατοικούσαν στη σημερινή οδό Βασιλέως Παύλου στο Αιτωλικό, σε σπίτι που έχει κατεδαφιστεί. Ο Ιωάννης ήταν το πρωτότοκο παιδί της οικογένειας, κι είχε τρία μικρότερα αδέλφια, την Ελένη, που πέθανε το 1916 σε ηλικία δεκατεσσάρων ετών, τον Γιώργο, που πέθανε το 1912 σε ηλικία επτά ετών και τον Κωνσταντίνο, που πέθανε το 1927 σε ηλικία 20 ετών.

Ο Παναγιωτόπουλος παρακολούθησε τα μαθήματα του Δημοτικού σχολείο από το 1907 στο Αιτωλικό με διευθυντή τον Κυριακό Μονοκρούσιο και δασκάλους τους Κ. Στούμπο, Δ. Κορδορούμπα και Γ. Κουτσοκάλη. Τον Ιανουάριο του 1910 η οικογένειά του μετακόμισε από το Αιτωλικό, όπου ο πατέρας Μιχαήλ Παναγιωτόπουλος είχε αποτύχει εμπορικά και αναζητώντας εργασιακή διέξοδο, εγκαταστάθηκε στον οδό Κωλέτη 16, στα Εξάρχεια της Αθήνας, όπου ο Ιωάννης έζησε τα παιδικά κι εφηβικά του χρόνια, εκτός από ένα μικρό διάστημα, στην περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, που η οικογένεια είχε μετακομίσει στον Πειραιά.

Επαγγελματική σταδιοδρομία

Ο Ιωάννης Παναγιωτόπουλος ολοκλήρωσε τα μαθήματα του Δημοτικού και του Γυμνασίου τον Ιούνιο του 1919 στην Αθήνα και στη συνέχεια γράφηκε και το 1923 αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή. Στις 6 Φεβρουαρίου 1921, εκφώνησε, στο κτίριο της «Φοιτητικής Συντροφιάς» στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Κοραή, την πρώτη του ομιλία και ανέπτυξε το θέμα: «Το Ποιητικό έργο του Κωστή Παλαμά». Μετά την αποφοίτηση του υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και στη συνέχεια άσκησε το λειτούργημα του εκπαιδευτικού στο «Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Δ. Ν. Μακρή», το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε «Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου– Δ.Β.Ελευθεριάδη», έως ότου πήρε τη σημερινή του ονομασία, «Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον–Σχολή Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου». Το 1947 διορίστηκε καθηγητής της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως, ενώ διετέλεσε διευθυντής του «Ελληνικού Εκπαιδευτηρίου» και ήταν ήταν τακτικός ομιλητής στο μορφωτικό σύλλογο «Αθήναιον».

Ήταν μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Εθνικού Θεάτρου, της Εθνικής Πινακοθήκης, του «Συλλόγου προς διάδοση ωφελίμων βιβλίων», πρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Εθνικού Θεάτρου, μέλος του Δ. Σ. του Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου και μέλος της συντακτικής επιτροπής της «Βασικής Βιβλιοθήκης». Συνεργάσθηκε με την Εγκυκλοπαίδεια «Πυρσός» από το 1927 έως το 1933, στην οποία καταχωρήθηκαν τρεις χιλιάδες περίπου άρθρα του, για θέματα τέχνης καθώς και βιογραφίες των καλλιτεχνών. Ήταν συνιδρυτής της «Λογοτεχνικής Ομάδας των Δώδεκα και υπήρξε δύο φορές υποψήφιος για μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, αρχικά το 1958 με συνυποψήφιο το Στράτη Μυριβήλη ο οποίος εκλέχθηκε, και το 1977 όταν εκλέχθηκε ο Αθανάσιος Πετσάλης-Διομήδης, ενώ αντίστοιχες φορές προτάθηκε για την έδρα του Πανεπιστημιακού καθηγητή. Διατέλεσε για ένα διάστημα πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου στην Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση [Ε.Ρ.Τ.].

Καθεστώς 4ης Αυγούστου

Ο Παναγιωτόπουλος περιλαμβάνεται μεταξύ των λογοτεχνών που συνεργάστηκαν από το Σεπτέμβριο του 1937, με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Ιωάννη Μεταξά και το περιοδικό «Νέον Κράτος», με πολιτικά, κοινωνικά, πολιτιστικά, διεθνή και ιδεολογικά θέματα, το οποίο δεν αποτελούσε όργανο κάποιου κρατικού οργανισμού ή καθεστωτικής οργανώσεως. Το «Νέον Κράτος» εξελίχθηκε στο σημαντικότερο και εγκυρότερο έντυπο, από όσα κυκλοφόρησαν εκείνη την περίοδο και η έκδοσή του διακόπηκε τον Μάρτιο του 1941, αφού είχε εκδώσει συνολικά 43 τεύχη, ενώ πέρα από τη στήριξη των οπαδών του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, είχε διείσδυση στον χώρο των διανοουμένων. Μεταξύ των συνεργατών του περιλαμβάνονταν οι Γιάννης Γρυπάρης, Άγγελος Σικελιανός, Ρίτα Μπούμη-Παπά, Κλέων Παράσχος, Γεώργιος Ζώρας, Πέτρος Χάρης, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ευάγγελος Παπανούτσος, Αχιλλέας Τζάρτζανος, Κωνσταντίνος Δημαράς και Στίλπων Κυριακίδης.

Διευθυντής του περιοδικού ήταν ο Άριστος Καμπάνης, ο οποίος στη διακήρυξή του για την στην επέτειο της εισόδου του περιοδικού στο τρίτο έτος κυκλοφορίας, ζητούσε:

«.. Όχι κυβέρνησιν εφήμερον (...), αλλά κυβέρνησιν μόνιμον, ως η παρούσα…». Σε χρονογράφημά του το 1932, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό, αναφέρονταν σχεδόν προφητικά στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος στην Αθήνα, κι έγραφε «...Η ασέβεια προς το τοπίον, την διαμόρφωσίν του, την έκφρασίν του -ιδού τι εχαρακτήρισε τους “οικοδόμους” των Αθηνών. Επλήγωσαν τους λόφους -ελατόμησαν την ιστορίαν. Μία πόλις εκ του προχείρου, μου έλεγε προ πολλών ετών ένας Έλλην ζωγράφος, γνωστός ήδη διά το πλούσιον έργον του στο εξωτερικόν, μία αυτοσχεδιασμένη πόλις είναι η Αθήνα. Μια πολυκατοικία κοντά εις μίαν καλύβην, μία μάνδρα δίπλα εις ένα μέγαρον -ασύμφιλοι ρυθμοί- ρωσσική σαλάτα. Καμμία αρχιτεκτονική, καμμία ομοιογένεια, καμμία σύνθεσις, κανένα νόημα...».

«Εθνική Εταιρεία Λογοτεχνών»

Στις 24 Απριλίου 1948, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος προσκάλεσε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, στην οδό Πατησίων 47, λογοτέχνες της εποχής, με σκοπό να ιδρύσουν μία λογοτεχνική Εταιρία. Εκεί ο Λίνος Καρζής και μαζί του οι Αλκιβιάδης Γιαννόπουλος, Νίκος Προεστόπουλος, Γεώργιος Ι. Φουσάρας και Γιάννης Χατζίνης, ανέλαβαν να φροντίσουν για τη σύνταξη και την έγκριση από το Πρωτοδικείο Αθηνών του Καταστατικού του σωματείου που αρχικά έφερε τον τίτλο «Ελληνική Εταιρία Λογοτεχνών», το οποίο αργότερα μετονομάσθηκε σε «Εθνική Εταιρεία των Ελλήνων Λογοτεχνών».

Ο Παναγιωτόπουλος περιλαμβάνεται μεταξύ των λογοτεχνών που στις αρχές Ιουνίου 1948 αφού αρχικά παραιτήθηκαν ο ίδιος και οι Κωνσταντίνος Ουράνης, Άγγελος Τερζάκης και Πέτρος Χάρης, αποχώρησαν από την «Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών» και δημιούργησαν στις 20 Ιουνίου 1948 την «Εθνική Εταιρεία Λογοτεχνών». Οι λογοτέχνες αυτοί εξέδωσαν ανακοίνωση που δημοσιεύθηκε την 1η Ιουλίου 1948 στο περιοδικό «Νέα Εστία», με την οποία καταδίκαζαν την κομμουνιστική ένοπλη εξέγερση στην Ελλάδα λέγοντας, «...[...] Οι υπογραφόμενοι λογοτέχνες διακηρύσσουν πως η ανταρσία, που σήμερα αιματοκυλίζει τον τόπο, είναι ένας αντεθνικός αγώνας που υποδαυλίζεται από ξένους και από τους ίδιους ξένους συντηρείται. Κάθε αληθινός Έλληνας (sic) έχει χρέος να πάρει απέναντί της αυτή τη σαφή στάση. Πράξεις σαν το παιδομάζωμα, την αρπαγή γυναικών και το σταύρωμα των ιερωμένων, βρίσκεται σε βαθιάν αντίθεση με τις ευγενικές παραδόσεις της φυλής μας . [...]...».

Πολιτική δράση

Διατέλεσε

• εξωκοινοβουλευτικός υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών στην υπηρεσιακή κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή από τις 9 Οκτωβρίου έως τις 21 Νοεμβρίου 1974, και για ένα διάστημα πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης.

Εργογραφία

Ιωάννης Μ.Παναγιωτόπουλος

Υπηρέτησε τα ελληνικά γράμματα για περισσότερο από μισό αιώνα καλλιεργώντας, σχεδόν, όλα τα είδη του λόγου. Υπήρξε φανατικός και μανιώδης συλλέκτης βιβλίων και διέθετε πλούσια βιβλιοθήκη Ελληνικών και ξενόγλωσσων τίτλων βιβλίων. Ως ποιητής και κριτικός πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό «Μούσα» το 1920, του οποίου από τον Αύγουστο του 1920 ώς το Σεπτέμβριο του 1923, υπήρξε συνδιευθυντής με τους Λ. Κουκούλα, Μιχαήλ Στασινόπουλο και Κλέωνα Παράσχο. Το περιοδικό στεγαζόταν στο σπίτι του Παύλου Καλλιγά. Συνεργάστηκε με τα περιοδικά η «Διάπλασις των Παίδων» δημοσιεύοντας κείμενα και έκανε την εμφάνισή του στα γράμματα το 1924, με «Το βιβλίο της Μιράντας» και την περίοδο από το 1933 έως το 1940 εργάστηκε στην εφημερίδα «Πρωία» και ήρθε σε στενή επαφή με το πλατύ αναγνωστικό κοινό, καθώς και με τις εφημερίδες «Ελευθερία» από το 1956 έως το 1967, «Νέα Εστία» και άλλα περιοδικά.

Δημοσίευσε διηγήματα, μυθιστορήματα, ταξιδιωτικά βιβλία, κριτικά και δοκιμιακά έργα, ποιητικές συλλογές, ιστορίες της τέχνης και της λογοτεχνίας. Του άρεσε ιδιαίτερα η ποίηση και υπήρξε λεπταίσθητος, γνήσιος λυρικός ποιητής, αλλά και στοχαστής, ο οποίος ταξίδεψε στον κόσμο από την Ευρώπη μέχρι την Αφρική και έδωσε πολλά υποδειγματικά ταξιδιωτικά κείμενα μεγάλης αξίας. Ήταν ένας από τους καλύτερους κριτικούς της λογοτεχνίας με ορθή και αντικειμενική κρίση. Πολλά από τα έργα του μεταφράστηκαν σε ξένες γλώσσες, όπως στα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Ισπανικά, Ολλανδικά και Ρουμανικά.

Ποίηση

Το 1970 συγκέντρωσε σ` έναν τόμο τις ποιητικές του συλλογές,

• «Το βιβλίο της Μιράντας», έκδοση 1924,
• «Λυρικά Σχέδια», έκδοση 1933,
• «Αλκυόνη», έκδοση 1949, συλλογή στην οποία είναι καταχωρημένο το ποίημα «Το Τραγούδι του Νεκρού Πατέρα»,
• «Ο κύκλος των ζωδίων», έκδοση 1952, η οποία απαρτίζεται από είκοσι τρία ποιήματα χωρισμένα σε πέντε ενότητες,
• «Παράθυρο του κόσμου», έκδοση 1962,
• «Φλαμίγκος», το 1963.

Πεζογραφήματα

Στην πεζογραφία κάνει την εμφάνισή του το 1925 με το νεανικό του έργο

• «Χανς κι άλλα πεζά»,
• «Στοιχεία Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», το 1936.

Το 1943 έγραψε τα

• «Χειρόγραφα της μοναξιάς», όπου είναι φανερός ο πεζογραφικός λυρισμός, ενώ το τελευταίο του έργο
• «Αφρικανική περιπέτεια» εκδόθηκε το 1970 και είναι διηγήματα για παιδιά.

Άλλα έργα του

• «Οι δυο και η νύχτα»,
• «Χαμοζωή» το 1945, όπου περιγράφει την παιδική του ζωή στις φτωχογειτονιές του Πειραιά κατά την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων,

με υπότιτλο το «Χρονικό του παλιού καιρού».

• «Αστροφεγγιά», το οποίο αποτελεί το δεύτερο βιβλίο μιας τριλογίας.

Πρόκειται για αναφορά στην εφηβεία, την προσωπική του και της παρέας του, που αρχίζει από το 1918, όταν αποφοιτούν από το γυμνάσιο και τελειώνει το 1924,

• «Οι Αιχμάλωτοι», που διαδραματίζεται κατά την περίοδο του Ελληνοϊταλικού πολέμου στις περιοχές μεταξύ Μακρυνείας και Ναυπακτίας με αναφορές και στις αντίστοιχες μεταξύ Μεσολογγίου, Αιτωλικού και Αγρινίου στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας.
• «Ασφυξία»,
• «Ο στοχασμός και ο λόγος», δοκίμιο, το 1954,
• «Τα εφτά κοιμισμένα παιδιά», βραβευμένο με το Πρώτο Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 1956,
• «Τα Ελληνικά και τα ξένα», το 1956,
• «Το δαχτυλίδι με τα παραμύθια», το 1957,
• «Η ανθρώπινη δίψα», το 1957,
• «Οι σκληροί καιροί», το 1972, που τιμήθηκαν με το βραβείο «Ουράνη» της Ακαδημίας Αθηνών,
• «Αντιλεγόμενα», το 1974,
• «Μεβλανά ο Εξαίσιος–Το παραμύθι μιας ζωής»,
• «Αλληλογραφία», το 1975,
• «Η σιωπή και ο λόγος», το 1975,
• «Ερήμην των Ελλήνων», το 1975,
• «Κέρκυρα-το νησί της Λυρικής Φαντασίας», το 1975,
• «Οι νέοι βάρβαροι και η κατάρρευση της αυθεντίας», το 1977, έργο που εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη,
• «Ασφυξία», το 1978,
• «Η Ηθική του συμφέροντος», δοκίμια, το 1979,
• «Όρθιες ψυχές κι άλλα παράλληλα θέματα», το 1980.

Ταξιδιωτικά

Εκεί που πετυχαίνει περισσότερο είναι στα ταξιδιωτικά του κείμενα, όπως

• «Μορφές της Ελληνικής Γης»,
• «Ελληνικοί ορίζοντες», το 1940,
• «Πολιτείες της Ανατολής»,
• «Σκαραβαίος ο ιερός», το 1950, βιβλίο ταξιδιωτικών εντυπώσεων, που το εμπνεύσθηκε από το ταξίδι του στα 1949 στην Αίγυπτο,
• «Ευρώπη», το 1953, που συμπληρώθηκε κι ενισχύθηκε ώσπου κυκλοφόρησε εκ νέου του 1979, σε τόμο με εξακόσιες σελίδες,
• «Ο κόσμος της Κίνας», το 1961.

Το έργο -πριν εκδοθεί σε βιβλίο- δημοσιεύθηκε σε συνέχειες από τα Χριστούγεννα του 1960 και όλο τον Ιανουάριο του 1961, στην εφημερίδα «Ελευθερία» του Πάνου Κόκκα, μαζί με το επίμετρο «Μια ματιά στη Ρωσία».

• «Κύπρος, ένα ταξίδι»,
• «Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής», το 1954,
• «Θέσεις κι αντιθέσεις του Ελληνικού Τοπίου»,
• «Η Αφρική αφυπνίζεται», το 1963, που τιμήθηκε με το πρώτο Κρατικό Βραβείο Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας.

Αφιέρωμα στον Καρυωτάκη

Tο ποίημα φέρει τον τίτλο «Καρυωτάκης» και δημοσιεύτηκε το 1928 στο λογοτεχνικό περιοδικό «Νέα Εστία».

«Έφυγες. Μένει η πόρτα ανοιχτή
καταντίκρυ στα ερέβη της αβύσσου.
Πίκρα και κούραση όλη σου η ζωή.
Η ποίηση; Ασχολία περιττή.
Κάθε προσπάθεια, τρέκλισμα μεθύσου.

Όλα χαμένα. Αργός απαυδημός
μαστιγώνει το νου, βαθιά πληγώνει
την άθλια σάρκα. Δίβουλος εχθρός -
γελοία φρεναπάτη ο στοχασμός,
ξεσκίζει και χτυπά και φαρμακώνει.

Κι ύστερα; Τίποτε. Άσκοπη φυγή,
άδεια από νόημα κι άγονη εφροσύνη.
Δίψα θανάτου μάς καταπονεί.
Η γη, πεζή φροντίδα. Κι οι ουρανοί -
χλεύη, που την οργή μας παροξύνει.»

Βραβεύσεις

Το 1976 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και βραβεύθηκε επίσης με

• Έπαθλο Παλαμά, μαζί με τον Γιώργο Σεφέρη, το 1944,
• Πρώτο Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα «Τα εφτά κοιμισμένα παιδιά», το 1956,
• Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας για το έργο του «Η Αφρική αφυπνίζεται», το 1963,
• Πρώτο Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου για τη έργο του «Ο Σύγχρονος Άνθρωπος», το 1966,
• Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το έργο του «Οι Σκληροί Καιροί», το 1972,

ενώ το 1976, αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και στις 5 Δεκεμβρίου 1980 τιμήθηκε με την απονομή του Χρυσού Μεταλλίου της Πόλεως του Αιτωλικού.

Εξωτερικές συνδέσεις

• Ιωάννης Παναγιωτόπουλος Σχολή Παναγιωτόπουλου
• Ιωάννης Παναγιωτόπουλος «Εποχές και Συγγραφείς», Ταινιοθήκη Τηλεόρασης
• I. M. Παναγιωτόπουλος και δοκίμιο Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 26 Νοεμβρίου 2002
• [Περιοδικό «Νέα Εστία», τεύχος 1329ο, σελίδες 1488η-1589η]

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org