Κοινωνικός αποκλεισμός
Η έννοια του «κοινωνικού αποκλεισμού» αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της «ηπειρωτικής - ευρωπαϊκής» (Continental) ή για ορισμένους ιδιαίτερα της γαλλικής - φιλοσοφικο-θεωρητικής παράδοσης για τη φτώχεια, που έχει τις ρίζες της στο έργο του Durkheim. Σύμφωνα με το δόγμα αυτό που αγνοεί την έννοια του έθνους, η κοινωνία μπορεί να ειδωθεί σαν μια ιεραρχία θέσεων, αποτελούμενη από διάφορες κοινωνικές ομάδες που συνδέονται μεταξύ τους με αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις στη βάση κοινών αξιών και μιας ευρύτερης ηθικής τάξης. Ο «κοινωνικός αποκλεισμός» συνιστά τη διαδικασία απόσπασης από την ηθική αυτή τάξη και τη διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών ή με άλλα λόγια την ανεπαρκή κοινωνική συμμετοχή και κοινωνική ενσωμάτωση των φτωχών στην κοινωνία (Levitas, 1996, 5, Pet-mezidou, 1996, 4). Έτσι εξηγείται και η έμφαση που δίνει το δόγμα αυτό σε έννοιες όπως κοινωνικές και ηθικές αξίες, κοινωνικός δεσμός, κοινωνική συνοχή, ενσωμάτωση κ.λπ. Για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του G. Esping - Andersen (1990), αν το αγγλοσαξονικό ενδιαφέρον για τη «φτώχεια» εμπνέεται από τη φιλελεύθερη θεώρηση της κοινωνίας, το ηπειρωτικό - ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για τον «κοινωνικό αποκλεισμό» εμπνέεται από την συντηρητική/κορπορατιστική θεώρηση της κοινωνίας. Η εν λόγω παράδοση θεωρεί την ανεπάρκεια εισοδήματος ως τη μια μόνο διάσταση των σύνθετων καταστάσεων αποστέρησης που βιώνουν οι «κοινωνικά αποκλεισμένοι». Εξίσου σημαντική θεωρείται η πρόσβαση σε αγαθά όπως η εκπαίδευση, η υγεία, η στέγαση, οι υπηρεσίες πρόνοιας κ.λπ. Γι' αυτό επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις πραγματικές συνθήκες ζωής των «φτωχών» και ιδιαίτερα στην αδυναμία της πλήρους συμμετοχής τους στην κοινωνία που ζουν. Στη βάση αυτή, μια επιτυχημένη κοινωνική πολιτική θα πρέπει να στοχεύει στο σχεδιασμό και την εφαρμογή μέτρων που θα προωθούν την κοινωνική ένταξη των «αποκλεισμένων» με πολυδιάστατο τρόπο κι όχι μόνο μέσω της αναδιανομής του εισοδήματος (Petmezidou, op. cic, 7).
Στη σύγχρονη εκδοχή της, η έννοια του «κοινωνικού αποκλεισμού», εμφανίζεται για πρώτη φορά σε επιστημονικό κείμενο τη δεκαετία του 1960 στο έργο του Pierre Masse, γενικού γραμματέα του Υπουργείου Σχεδιασμού της Γαλλίας «Les di-videndes du progres» και λίγο αργότερα, το 1965, στο έργο ενός άλλου Γάλλου, του J. Klanfer, με τον τίτλο «L' exclusion sociale» (Παπαδοπούλου, 2002. 45). Ωστόσο, η πατρότητα του όρου αποδίδεται στον Rene Lenoir, ανώτατο στέλεχος της γαλλικής κρατικής διοίκησης (Gamier. 1996. 52), που τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά το 1974, αναφερόμενος σε διάφορες κατηγορίες πληθυσμού που δεν καλύπτονταν από την κοινωνική ασφάλιση όπως τα Aτομα Mε Ειδικές Ανάγκες, οι ηλικιωμένοι, οι μονογονεϊκές οικογένειες κ.λπ. (Gore, 1995, I, Silver, 1995, 63). Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η πρωτοεμφάνιση του «κοινωνικού αποκλεισμού» γίνεται σε μια εποχή ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης, και ιδιαίτερα χαμηλής ανεργίας στη δυτική Ευρώπη, αποκαλύπτοντας ότι ένα μέρος του πληθυσμού εξακολουθούσε να παραμένει στο περιθώριο της οικονομικής ανάπτυξης και των απολαβών που τη συνόδευαν (Παπαδοπούλου, 2002, 45).
Παρά τη γαλλική καταγωγή της, η έννοια του «κοινωνικού αποκλεισμού» οφείλει τη ραγδαία εξάπλωση και διεθνή κυριαρχία της στους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 1988, προς το τέλος του δεύτερου κοινοτικού προγράμματος για την καταπολέμηση της φτώχειας («Φτώχεια 2»), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσιεύει ένα κείμενο στο οποίο γίνεται λόγος για κοινωνικό αποκλεισμό, περιθωριοποίηση και νέες μορφές φτώχειας (CEC, 1988). Το κείμενο αυτό φαίνεται ότι σηματοδοτεί την «ορολογική» μετάβαση από τη «φτώχεια» στον «κοινωνικό αποκλεισμό». Το Σεπτέμβριο του 1989. το Συμβούλιο υιοθετεί μια απόφαση για την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού (Συμβούλιο, 1989). Πρόκειται για το δεύτερο επίσημο κείμενο που περιέχει την έκφραση «κοινωνικός αποκλεισμός», επιβεβαιώνοντας έτσι την υιοθέτηση του όρου από την Κοινότητα (Da Costa, 1994, 3). Είναι χαρακτηριστικό ότι στον τίτλο του τρίτου κοινοτικού προγράμματος δεν συναντάται πουθενά ο όρος «φτώχεια» έστω κι αν έγινε ευρύτερα γνωστό ως «Φτώχεια 3» (1989-1994) αφού επισήμως παρουσιάστηκε ως «Μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα κοινοτικής δράσης για την οικονομική και κοινωνική ενσωμάτωση των λιγότερο ευνοημένων κοινωνικών ομάδων» (Συμβούλιο, 1989). Βέβαια και στη διάρκεια του προγράμματος αυτού, οι όροι «φτώχεια» και «κοινωνικός αποκλεισμός» χρησιμοποιούνταν πολλές φορές χωρίς σαφή διάκριση (Con-roy, 1994, 4). Ωστόσο, η έννοια του «αποκλεισμού» διέτρεχε όλη τη φιλοσοφία του προγράμματος, αφού από τον τίτλο του ακόμη φαινόταν ότι θεωρούσε ως λύση για τα προβλήματα που θα αντιμετωπίζονταν από τις επιμέρους δράσεις, την ενσωμάτωση (που είναι το αντίθετο του αποκλεισμού) (Da Costa, op. ait., 3). Στα μέσα της πενταετούς εφαρμογής του τρίτου προγράμματος, η Κοινότητα εγκαταλείπει οριστικά τον όρο «φτώχεια» και υιοθετεί τον όρο «κοινωνικός αποκλεισμός». Στο εξής, η προσπάθεια της επικεντρώνεται περισσότερο στην οριοθέτηση του όρου «κοινωνικός αποκλεισμός» και στη σαφή διάκριση του από τη «φτώχεια» και άλλες παρεμφερείς έννοιες. Από τη στιγμή, λοιπόν, που ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» εμφανίζεται για πρώτη φορά σε κοινοτικά κείμενα, η Κοινότητα μένει συστηματικά προσκολλημένη σ' αυτόν. Σημειώθηκε παραπάνω ότι καθένας απ' τους δύο όρους «φτώχεια» και «κοινωνικός αποκλεισμός» αντανακλά διαφορετικές θεωρητικές παραδόσεις, που με τη σειρά τους παραπέμπουν και σε διαφορετικές ιδεολογικές τοποθετήσεις. Άρα, η μετατόπιση από τον έναν όρο στον άλλο διαμορφώνει ένα νέο ιδεολογικό κλίμα (Τσαούσης, 1998, 91). Το κλίμα αυτό φαίνεται και από ένα πρόσθετο γεγονός: την απόρριψη του όρου «φτώχεια», σε χώρες τόσο διαφορετικές όσο είναι η Ολλανδία και η Πορτογαλία, από τους ίδιους τους φτωχούς, ακόμα και όταν είναι αποδέκτες προγραμμάτων καταπολέμησης της φτώχειας (Da Costa, op. cit., 12). Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν, ότι οι πραγματικοί λόγοι της «ορολογικής» μετατόπισης από τη «φτώχεια» στον «κοινωνικό αποκλεισμό» ήταν πολιτικοί, καθώς τα κράτη - μέλη (που είχαν υιοθετήσει ένα εγγυημένο ελάχιστο εισόδημα που θεωρούσαν επαρκές, για να καλύψει τις βασικές ανάγκες) εξέφραζαν επιφυλάξεις προκειμένου να αποδεχτούν τον όρο «φτώχεια» όταν επρόκειτο για τις χώρες τους (ιδιαίτερα η Αγγλία και η Γερμανία). Αντίθετα, ο «κοινωνικός αποκλεισμός» θα μπορούσε να αποτελέσει μια πιο κατάλληλη και λιγότερο «κατηγορητική» (accusing) έκφραση για την περιγραφή των κοινωνικών προβλημάτων (Berghman, 1997, 16, Room, 1997, 3).
Τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού αποκλεισμού
Η επισήμανση των πολιτικών σκοπιμοτήτων που συνόδευσαν τη μετάβαση από τη «φτώχεια» στον «κοινωνικό αποκλεισμό», δημιούργησε και ενίσχυσε την άποψη ότι με τον όρο «κοινωνικός αποκλεισμός» απλώς παλαιά προβλήματα χαρακτηρίζονται με νεότευκτους και λιγότερο «δυσάρεστους» όρους, ή, στην καλύτερη περίπτωση, ότι παλαιά και διαφορετικά ως προς τη φύση τους προβλήματα απλώς παρατίθενται κάτω από έναν ενιαίο όρο. Επομένως, τα ερωτήματα που εύλογα δημιουργήθηκαν στην επιστημονική κοινότητα ήταν: (α) είναι πράγματι ο «κοινωνικός αποκλεισμός» ένας όρος που επινοήθηκε πρόσφατα για να καλύψει γνωστά φαινόμενα αντικαθιστώντας παλιούς και «δυσάρεστους» όρους (π.χ. φτώχεια); (β) Αν όχι, τότε ποια είναι η ακριβής σημασία του «κοινωνικού αποκλεισμού», πώς διακρίνεται από άλλους παρεμφερείς όρους όπως «φτώχεια», «αποστέρηση», «περιθωριοποίηση» και ποια η χρησιμότητα του για τη σύγχρονη κοινωνική πολιτική; Είναι γεγονός, ότι η εμφάνιση και επικράτηση του «κοινωνικού αποκλεισμού» ως όρου τόσο στη θεωρία όσο και στην πολιτική πρακτική, σηματοδότησε σημαντικές μετατοπίσεις από τους προηγούμενους τρόπους προσδιορισμού και κατανόησης του φαινόμενου της φτώχειας. Πιο συγκεκριμένα, ο «κοινωνικός αποκλεισμός» συνέβαλε στη διεύρυνση του θεωρητικού ενδιαφέροντος σε τρία επίπεδα: (α) από την επικέντρωση στο εισόδημα και την κατανάλωση προς μια ευρύτερη αντίληψη πολυδιάστατου μειονεκτήματος, (β) από τη στατική εικόνα μιας κατάστασης στέρησης, προς μια πιο δυναμική ανάλυση διαδικασιών και (γ) από την επικέντρωση στο άτομο και/ή το νοικοκυριό στην παραδοχή πως οι καταστάσεις στέρησης διαμορφώνονται και βιώνονται κυρίως στο τοπικό επίπεδο (Ρομπόλης / Δημουλάς, 1998, 161, Room, 1997, 233 - 234).
Βιβλιογραφία
- ΒΑΡΕΛΙΔΗΣ Ν. (1992), «Ο εκσυγχρονισμός της Δημόσιας Διοίκησης», Αντί, τ.503.
- COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES (1993), Towards a Europe of Solidarity: Combating Social Exclusion (V6171/93).
- ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ (1992), Ανακοίνωση της Επιτροπής «Για την αλληλεγγύη στην Ευρώπη», (ΚΟΜ92 542 τελικό).
- EUROPEAN COMMUNITY PROGRAMME to Foster the Social and Economic Integration of the Least Privileged Groups (1993), Combating Exclusion in Ireland, 1990-1994, a Midway Report.
- ΚΑΡΑΓΙΩΡΓΑΣ Σ. K.ct. (1990), Διαστάσεις της φτώχειας στην Ελλάδα, Αθήνα, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών.
- KARANTINOS, CAVOUNIDIS, IOANNOU (1993), European Community Observatory on Policies to Combat Social Exclusion: Agencies, Institutions and Programmes: their Interrelationships and Coordination in the Administration of Social Exclusion in Greece, Athens, Institute of Educational and Vocational Guidance.
- KARANTINOS, KONIORDOS and TiNIOS (1990), European Community Observatory on Policies to Combat Social Exclusion: First National Report of Greece, Athens, National Centre of Social Research.
- MARSHALL T. (1965), Class, Citizenship, and Social Development, London.
- MOULAERT F. (1991), «Integrated Area Development and Efficacy of Local Action», in Poverty 3, Research Problematics, Commission of the European Communities.
- POVERTY 3 (1991), Local Development and Strategies to Combat Poverty, Commission of the European Communities.
- POVERTY 3 (1992), The Dynamics of the Programme at Half-Way Stage, Commission of the European Communities.
- ROOM, G. et al. (1991), European Community Observatory on National Policies to Combat Social Exclusion: First Annual Synthesis Report, Commission of the European Communities.
- ΤΣΑΚΛΟΓΛΟΥ Π. (1991), «Φτώχεια στην Ελλάδα: Μεθοδολογικά προβλήματα, επισκόπηση μελετών, τάσεις και προοπτικές» ανακοίνωση στο Τρίτο Συνέδριο Σ. Καράγιωργα, Γϊάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα.
- Ηλίας Κατσούλης, Δ.Καραντινός, Λ.Μαράτου-Αλιπραντή. Ε.Φρονήμου «ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»
- Ανδρέας Φερώνας: «ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΣΕ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ. ΕΝΝΟΙΑ, ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ»
- Μαρία Πετμεζίδου. Χρίστος Παπαθεοδώρου «ΦΤΩΧΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ»
