Γκυστάβ Λε Μπον

Ο Τσαρλς Μαρί Γουσταύος Λε Μπον, [Charles-Marie Gustave Le Bon], Γάλλος αντιδημοκράτης, ερασιτέχνης γιατρός-ψυχολόγος, ερευνητής, κοινωνικός αναλυτής, εθνολόγος, ανθρωπολόγος, αρχαιολόγος, ψυχολόγος, φιλόσοφος, ιστορικός, κοινωνιολόγος, ο σημαντικότερος των τελευταίων αιώνων, αρχαιολόγος, εφευρέτης και συγγραφέας, γνωστός κυρίως, τουλάχιστον στην Ελλάδα, από το έργο του «Η ψυχολογία των μαζών» ή «η ψυχολογία του όχλου», κορυφαίος ως προς τον τρόπο αναλύσεως προσώπων και πραγμάτων, γεννήθηκε στις 7 Μαϊου 1841 στο Nogent-le-Rotrou της Βόρειας Γαλλίας και πέθανε στις 13 Δεκεμβρίου 1931 στο Marnes-la-Coquette, μια κοινότητα από τις πλέον αραιοκατοικημένες του τμήματος των Hauts-de-Seine, δυτικά του Παρισιού, ανάμεσα στο πάρκο του Saint-Cloud και το δάσος του Fausses. Τάφηκε στο κοιμητήριο του Περ-Λασαίζ [Père Lachaise].

Gustave Le Bon

Βιογραφία

Ο πατέρας του Γκυστάβ ήταν Υποθηκοφύλακας και η οικογένεια του κατοικούσε στο Nogent-le-Rotrou της Γαλλίας. Ο Γκυστάβ Λε Μπον παρακολούθησε τα μαθήματα του Λυκείου στην πόλη Tours και σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού από το οποίο αποφοίτησε το 1866 και απέκτησε Διδακτορικό δίπλωμα, όμως παραμέλησε τις σπουδές του κι ασχολήθηκε με πλήθος μελέτες για διάφορα φαινόμενα, όπως πειράματα σχετικά με τον ήχο και την εικόνα.

Μετά το ξέσπασμα του Γαλλοπρωσικού πολέμου υπηρέτησε στο υγειονομικό σώμα του Γαλλικού Στρατού και παρασημοφορήθηκε με τον Ανώτερο Ταξιάρχη της Λεγεώνας της Τιμής. Η ήττα της Γαλλίας στον πόλεμο, σε συνδυασμό με τα γεγονότα της Παρισινής Κομμούνας του 1871, τα οποία έζησε από κοντά σε ηλικία τριάντα ετών και συμμετείχε ως στρατιωτικός στην καταστολή τους, διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις και την θεωρία του. Το διάστημα από το 1860 έως το 1880 ταξίδεψε στην Ευρώπη, την Ασία και την Βόρεια Αφρική. Από το 1876 αφοσιώθηκε στην εθνολογία, την ανθρωπολογία, την ιστορία και την αρχαιολογία, χωρίς όμως να πάψει να ενδιαφέρεται για την ιατρική βιολογία. Αυτή την περίοδο έγραψε σε περιοδικά θέματα αρχαιολογίας και ανθρωπολογίας για τους πολιτισμούς της Ανατολής και συμμετείχε στην οργανωτική επιτροπή παγκόσμιων εκθέσεων. Το 1879, έγινε μέλος στην Ανθρωπολογική Εταιρεία του Παρισιού, από την οποία του απονεμήθηκε, το επόμενο έτος, το βραβείο Γκοντάρ για το έργο του

• «Ανατομική έρευνα και μαθηματικά στους νόμους της μεταβολής του όγκου του εγκεφάλου και η σχέση του με την νοημοσύνη».

Στη δεκαετία του 1890, Ο Λε Μπον έστρεψε το ενδιαφέρον του στην ψυχολογία και την κοινωνιολογία αναπτύσσοντας την άποψη ότι ο όχλος και τα πλήθη σχηματίζουν μια νέα ψυχολογική οντότητα, τα χαρακτηριστικά της οποίας καθορίζονται από το φυλετικό ασυνείδητο του πλήθους. Ο Λε Μπον συμμετείχε ενεργά στην πνευματική ζωή της Γαλλίας και το 1902, δημιούργησε την επιστημονική «Βιβλιοθήκη Φιλοσοφίας», που σημείωσε τεράστια εκδοτική επιτυχία, με 220 τίτλους και περισσότερες από δύο εκατομμύρια πωλήσεις βιβλίων. Τον ίδιο χρόνο οργάνωσε την σειρά συναντήσεων «Το γεύμα της Τετάρτης», στο οποίο καλούνταν προσωπικότητες των Γαλλικών Γραμμάτων και Τεχνών.

Ιδεολογικές απόψεις

Ο Λε Μπον ήταν επικριτής του σοσιαλισμού, του φιλελευθερισμού και συνολικά της Δημοκρατίας. Η σκέψη του επηρέασε τις απόψεις πολιτικών, κυρίως στην περίπτωση της οικοδομήσεως του Φασισμού και του Γερμανικού Εθνικοσοσιαλισμού, όπως οι Μπενίτο Μουσολίνι και Αδόλφος Χίτλερ, ο Θεόδωρος Ρούζβελτ αλλά και ο Βλαντιμίρ Λένιν, καθώς και επιστημόνων όπως ο ο Σίγκμουντ Φρόυντ. Οι ιδέες του Λε Μπον αποτέλεσαν τη βάση για τη θεμελίωση της πρακτικής της προπαγάνδας. To έργο του αγνοήθηκε ή δυσφημίστηκε από την Γαλλική ακαδημαϊκή και επιστημονική κοινότητα λόγω των συντηρητικών πολιτικών θεωριών του, καθώς τα πορίσματα των ερευνών του, ήταν αντίθετα στις κρατούσες θεωρίες περί ισότητας, ειρήνης και αδελφότητας, υπογραμμίζοντας και αποδεικνύοντας το συχνά αντίθετο αποτέλεσμα των θεωριών αυτών στις μάζες. Υποστήριξε την ιεράρχηση των φυλετικών ομάδων σύμφωνα με την ικανότητά τους στην ανάπτυξη πολιτισμού. Το πνεύμα του χαρακτηρίστηκε από την απόλυτη απουσία υποκειμενικότητας. Ψυχρές επιστημονικές ανθρωπολογικές, βιολογικές ή ιστορικές αναλύσεις καλύπτουν τα συμπεράσματά του με σχεδόν απόλυτη αντικειμενικότητα. Με βασικό αντικείμενο μελέτης την συμπεριφορά των μαζών, ανέλυσε όλα τα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα υπό το πρίσμα της ψυχολογίας τους, θέτοντας τη βάση για την επιστήμη της κοινωνικής ψυχολογίας. Η βασική ιδέα των απόψεων του Λε Μπον είναι η βεβαιότητα και η πίστη του στην μονιμότητα και στην υπεροχή του αισθήματος και του πάθους έναντι της λογικής στις ανθρώπινες πράξεις, ιδίως στο συλλογικό τομέα. Η έννοια της φυλετικής ψυχής είναι απόλυτα δεμένη με τη συλλογική ψυχή, υπό μορφή φυσικού νόμου.

Η εποχή του τέλους του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνος χαρακτηρίζεται από τον Λε Μπον ως εποχή των μαζών διότι η «ανάδυση» των μαζών στην πολιτική ζωή και η μεταλλαγή τους σε «ηγετικές» τάξεις είναι μια πραγματικότητα. Η δύναμη τους είναι τεράστια όχι από την ικανότητά τους, εφ’ όσον δεν μπορούν να σκεφτούν λογικά και είναι συνεπώς έτοιμες να χαλιναγωγηθούν από κάθε «απατεώνα του πνεύματος», αλλά και από το «νεκρό βάρος» που εκπροσωπούν. Τα έργα του

• «Η ψυχολογία των μαζών» και
• «Η ψυχολογία του σοσιαλισμού»,

αναλύουν τα φαινόμενα τα οποία στην εποχή που έζησε, όπως και σήμερα, βρίσκονταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και εξηγούν πολλές από τις απορίες και πολλά προβλήματα της εποχής μας. Οι ιδέες του Λε Μπον περί της ψυχολογίας των μαζών επηρέασαν τις ιδεολογικές θεωρίες που εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 1920, καθώς το έργο «Ο Αγών μου» [«Mein Kampf»], του Αδόλφου Χίτλερ [Adolf Hitler], όπως και κάθε μέθοδος για την κινητοποίηση των μαζών, μπορεί να θεωρηθεί πως έχουν εμπνευστεί από τις τεχνικές της προπαγάνδας που αναλύονται μέσα στο έργο του.

Θεωρία των μαζών

Γουσταύος Λε Μπον

Ο Λε Μπον υπήρξε ο θεμελιωτής των θεωριών περί των μαζών, καθώς θα διατυπώσει νύξεις που υπερβαίνουν το στενό ορίζοντα της αναλύσεως της παθογένειας που μολύνει τους μετέχοντες στα πλήθη. Ηθικά αγανακτισμένος από τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις στη Γαλλία, ο Le Bon θα υποστηρίξει ότι τα μαζικά φαινόμενα δεν είναι παροδικά, αναγγέλλοντας κατά κάποιο τρόπο την έλευση και το αμετάκλητο της μαζικής κοινωνίας. Σύμφωνα με την θεωρία του η μάζα εμφανίζεται στο κοινωνικό προσκήνιο ως μια δύναμη της νέας εποχής που ανατέλλει στα ερείπια των φθειρόμενων παραδοσιακών αξιών και τα συντρίμμια των γκρεμισμένων θρόνων και εξουσιών. Μπροστά σ’ αυτήν την εκτεταμένη και πολύμορφη κρίση που πλήττει την παραδοσιακή τάξη πραγμάτων, ως μόνη στέρεα πραγματικότητα προβάλει η μάζα, στην οποία ο Λε Μπον καταλογίζει αρνητικές ιδιότητες. Ο Λε Μπον αναζητά το μηχανισμό που επηρεάζει τα πλήθη και τα καθιστά μάζες ικανές για την καταστροφή, αλλά και για μεγάλα έργα. Σύμφωνα με την ανάλυσή του οι μάζες κυριεύονται από μια συλλογική ψυχολογική διάθεση, τέτοια που κάνει τα άτομα που συμμετέχουν σ' αυτήν να χάσουν την ατομικότητά τους. Ο Λε Μπον γράφει: «...Σήμερα οι διεκδικήσεις των όχλων γίνονται ολοένα και πιο σαφείς και τείνουν να καταστρέψουν σε βάθος την παρούσα κοινωνία, για να οδηγήσουν ξανά σ’ εκείνο τον πρωτόγονο κομμουνισμό που υπήρξε η φυσική κατάσταση όλων των ανθρώπινων ομάδων πριν την εποχή του πολιτισμού. Περιορισμός στις ώρες εργασίας, απαλλοτρίωση των ορυχείων, των σιδηροδρόμων, των εργοστασίων και της γης, ίση κατανομή προϊόντων, εξάλειψη των ανώτερων τάξεων προς όφελος των λαϊκών τάξεων κλπ. Αυτές είναι οι διεκδικήσεις τους...».

Χάρις στην υψηλή ευφυΐα του, τα πολλά ενδιαφέροντα και τις εκτεταμένες γνώσεις του, ο Λε Μπον αναδείχθηκε πολιτικός προφήτης, καθώς πριν από το 1895 προέβλεψε την επικράτηση σε πολλές χώρες της ανθρωπότητας του επιστημονικού σοσιαλισμού-κομμουνισμού. Η πρόβλεψη του στηρίχθηκε στα γραπτά των Καρόλου Μαρξ και Ένγκελς αλλά και στην αποδοχή που επεφύλαξαν οι Ευρωπαϊκοί λαοί αυτά. Ο Λε Μπον πρόβλεψε ότι ο κομμουνισμός μετά από κάποιες δεκαετίες θα επικρατήσει σε ικανό τμήμα της Υφηλίου, όμως θα καταρρεύσει λόγω της σαθρής υποδομής του αλλά και της ψυχολογίας των μαζών. Πράγματα που επαληθεύτηκαν από τα γεγονότα που ακολούθησαν. Στις αρχές του 20ου αιώνα (αποτυχημένη επανάσταση το 1905, επιτυχής το 1917-8). Στα μέσα (μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο) μεγάλη επέκταση του κομμουνισμού. Και στα τέλη περίπου του ίδιου αιώνα (1989-1990) η κατάρρευση του κομμουνισμού. Αναφερόμενος ο Λε Μπόν στους ψηφοφόρους, στους πολίτες που καλούνται να εκλέξουν τα άτομα που θα αναλάβουν διάφορα αξιώματα σε κάποιο κράτος αποφαίνεται: «...Τα κοινά χαρακτηριστικά που φαίνονται προπάντων είναι: η μειωμένη ικανότατα των μαζών αυτών (των ψηφοφόρων) για λογική επεξεργασία των δεδομένων, η έλλειψη κριτικού πνεύματος, η ευερεθιστικότητα, η ευκολοπιστία, αλλά και η αφέλεια. Επίσης βρίσκουμε στις αποφάσεις αυτών των μαζών την επιρροή των δημαγωγών, και διαφόρων άλλων παραγόντων: τη διαβεβαίωση, την επανάληψη, το γόητρο και τη δύναμη της μεταδοτικότητας..».

Ο Γουσταύος Λε Μπον τάχθηκε αναφανδόν κατά της Γαλλικής Επαναστάσεως και των πρωταγωνιστών της και γράφει για τα αίτια της: «....Στην πάλη τους, τόσο οι ηγεμόνες όσο και τα προνομιούχα στρώματα (ευγενείς) αναζήτησαν συμμάχους, τους οποίους δεν μπορούσαν να βρουν αλλού παρά μόνο στην πιο εξελιγμένη και μορφωμένη μερίδα των λαϊκών μαζών, δηλαδή της Τρίτης Τάξεως. Σε μια συγκέντρωση της Συνέλευσης των Τάξεων του 1614, οι ίδιοι είχαν αναγκάσει τους αντιπροσώπους της Τρίτης Τάξεως να μείνουν γονατισμένοι, χωρίς καπέλο, σε ένδειξη υποταγής. Οταν ένα μέλος της Τρίτης Τάξεως τόλμησε να πει ότι οι τάξεις είναι σαν τρία αδέλφια, ο ομιλητής των ευγενών απάντησε: “ότι δεν υφίστατο καμία αδελφότης μεταξύ αυτών και της Τρίτης Τάξεως, ότι οι ευγενείς δεν ήθελαν, τα παιδιά των υποδηματοποιών και των μπαλωματών να τους ονομάζουν αδελφούς τους. ...{...}... Υπήρχε ένα μακρύ παρελθόν περιφρονήσεων και καταπίεσης. Τα τραύματα φιλοτιμίας είναι αυτά των οποίων η ανάμνηση σβήνεται δυσκολότερα». Το βιβλίο του με την ανάλυση για τη διανοητική μόλυνση κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 1920 -δύο χρόνια μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και τρία από το ξέσπασμα και την επικράτηση της κομμουνιστικής Οκτωβριανής Επαναστάσεως στην τσαρική Ρωσία. Σ' αυτό ο Λε Μπον συνοψίζει τη συνταγή της επαναστάσεως των μπολσεβίκων με το ακόλουθο συντριπτικό και ακριβές σχόλιο: «Ο σοσιαλισμός θριάμβευσε εκεί το ίδιο, πολύ περισσότερο από τη διανοητική μόλυνση πάρα από τις χιμαιρικές υποσχέσεις του».

Για τον Λε Μπον η μάζα στερείται ικανότητας λογικής σκέψης και κριτικής, εύκολα χειραγωγείται, παρασύρεται, παραπλανάται, υποχωρεί και ενδίδει. Αν στην μάζα δοθεί ηγετικός ρόλος και εξουσία, μπορεί να καταστρέψει τον πολιτισμό. Παρ’ όλα αυτά και όπως αναφέρει «...οι μάζες μπορούν κάποτε να γίνουν ηρωικές- όταν συνασπίζονται εν όψει ενός κοινού κινδύνου». Οι πεποιθήσεις του -ουσιαστικά τα συμπεράσματα των επιστημονικών ερευνών του - η πίστη του στον Ηγέτη, καθόλου δεν σήμαιναν περιφρόνηση της μάζας. Αντίθετα γι’ αυτόν, η μάζα, μέσω της ιεράρχησης, της πειθαρχίας και της ορθής καθοδήγησής της, μπορεί να απολαύσει τον πολιτισμό, να αποκτήσει δικαιώματα, να προστατευθεί από την αυθαιρεσία, όχι όμως να αναχθεί σε ηγετική δύναμη και σε καθοριστικό παράγοντα. Ακόμη, ο Λε Μπον πίστεψε στην φυλετική ψυχή και στην κατηγοριοποίηση των φυλών, ανάλογα με την ικανότητά τους να παράγουν πολιτισμό. Η διάκριση των φυλών, σύμφωνα με αυτό το κριτήριο, ουδόλως σημαίνει ότι, κάποιες θα έπρεπε να εξαφανιστούν. Αντίθετα, πίστεψε στην αναγκαιότητα διατήρησης των φυλών στο δικό τους φυσικό περιβάλλον, με τα δικά τους ήθη και έθιμα, θεωρώντας ότι, κατ’ αυτόν τον τρόπο, προστατεύονται και διασφαλίζουν την συνέχειά τους. Απέδειξε, με παραδείγματα, την καταστρεπτική επίδραση της διαπαιδαγώγησης με το ευρωπαϊκό πνεύμα, φυλών και λαών της Ασίας και Αφρικής. Συγχρόνως όμως αποδέχθηκε ως φυσικό γεγονός την ανωτερότητα της λευκής φυλής.

Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι σήμερα –όπως άλλωστε και στην εποχή του- οι απόψεις του, λόγω του φόβου που προκαλεί η αντίθεσή τους σε σημερινές θεωρίες-δοξασίες, χαρακτηρίζονται «επικίνδυνες» τόσο, ώστε, είτε να θεωρούνται αυθαίρετες, παρά την επικύρωσή τους από τα πορίσματα άλλων επιστημών και την επαλήθευσή τους από την ίδια την πραγματικότητα, είτε να διαστρεβλώνεται το νόημά τους, σε μερικές περιπτώσεις ακόμη και από επιμελητές και εκδότες του έργου του. Ίσως, επειδή το έργο του επηρέασε τον Αδόλφο Χίτλερ. Ίσως, επειδή «το έργο του αντανακλά αριστοκρατικές και αντιδημοκρατικές προκαταλήψεις, τις οποίες εμείς σήμερα μπορούμε να δούμε ως προδρόμους της ιδεολογίας του φασισμού που μόλις γεννιόταν» (Bryder). Πλην όμως, αυτού του είδους οι αναφορές, μικρές και ασήμαντες και, εν τέλει, υποκειμενικές και, ως εκ τούτου, αδιάφορες, δεν μπορούν να πλήξουν την αξία του έργου του Λε Μπον. Γι’ αυτό, η, χωρίς προκαταλήψεις, ανάγνωση είναι ο πλέον ασφαλής τρόπος αντλήσεως συμπερασμάτων.

«Πολιτική Ψυχολογία»

Το έργο «Πολιτική Ψυχολογία» (γαλλικός τίτλος «Psychologie Politique et la Defense Sociale», δηλαδή «Πολιτική Ψυχολογία και Κοινωνική Άμυνα»), που κυκλοφορεί και στα ελληνικά. Πρόκειται για ένα βιβλίο 480 σελίδων και είναι εντυπωσιακό ότι δεν υπάρχει ούτε μία γραμμή, σε ολόκληρο το βιβλίο, που να μην εξάπτει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Σε μια εποχή γενικευμένης απαξίωσης των πολιτικών, αλλά και της πολιτικής, τουλάχιστον όπως ασκείται μετά το τέλος του ΒΠπ, τέτοιας, μάλιστα, απαξίωσης, ώστε να εγείρεται ζήτημα νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος, ο Λε Μπον αποδεικνύεται εξαιρετικά επίκαιρος και η μελέτη του έργου του εμπλουτίζει σημαντικά το επιχειρηματολογικό οπλοστάσιο αυτών που πηγαίνουν «αντίθετα στο ρεύμα»...

Για την πολιτική

- «Οι σημαντικότεροι κανόνες διακυβέρνησης των ανθρώπων είναι αυτοί που έχουν σχέση με την δράση. Πότε θα πρέπει κανείς να δρα, με ποιο τρόπο και μέσα σε ποια όρια; Η απάντηση σ’ αυτές τις ερωτήσεις αποτελεί ολόκληρη την τέχνη της πολιτικής. Μια προσεκτική ανάλυση των πολιτικών σφαλμάτων, με τα οποία είναι διάσπαρτος ο ιστός της ιστορίας, καταδεικνύει ότι γενικά οι αιτίες τους ήταν λάθη ψυχολογίας»

Για τους ξένους

-«Η βαρύνουσα επίδραση των ξένων αποτελεί αλάνθαστα διαλυτικό στοιχείο για την ύπαρξη των Κρατών. Αφαιρεί από ένα λαό ό, τι πιο πολύτιμο έχει: την ψυχή του. Όταν οι ξένοι έγιναν πολλοί στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, έπαψε να υπάρχει. Υποθέστε ένα έθνος όπως το δικό μας, όπου ο πληθυσμός παρακμάζει , περιτριγυρισμένο από χώρες των οποίων ο πληθυσμός αυξάνει συνεχώς. Αν ανεχθούμε την μετανάστευση αυτών των ξένων λαών, θα είναι τελικά ολέθρια. Καθόλου στρατιωτική θητεία, λίγοι ή καθόλου φόροι, μια εργασία πιο εύκολη και πιο αποδοτική απ’ ό, τι στη γενέθλια χώρα τους. Οι δισταγμοί τους είναι ακόμη λιγώτεροι, απ’ τη στιγμή που η εκλογή μεταξύ των διαφόρων χωρών δεν τους είναι επιτρεπτή, εφ’ όσον όλοι οι άλλοι τους απωθούν. Η εισβολή ξένων μαζών γίνεται, στην περίπτωση αυτή, πολύ επίφοβη, εφ’ όσον αυτοί που μεταναστεύουν είναι, φυσικά, τα κατώτερα στοιχεία, που είναι ανίκανα να καλύψουν τις ανάγκες τους στη δική τους πατρίδα.

Οι ανθρωπιστικές μας αρχές μας καταδικάζουν να ανεχόμαστε μια διογκούμενη εισβολή ξένων…....Ποια μπορεί να είναι η ενότητα ενός λαού ή απλά η ύπαρξή του, κάτω από παρόμοιες συνθήκες; Οι χειρότερες εκατόμβες στα πεδία των μαχών, θα ήταν άπειρα προτιμότερες από τέτοιου είδους εισβολές. Υπάρχει ένα πολύ αλάνθαστο ένστικτο, που δίδασκε στους αρχαίους το φόβο των ξένων. Γνώριζαν καλά ότι η αξία μιας χώρας δεν μετράται με βάση τον αριθμό των κατοίκων της, αλλά με βάση τον αριθμό των πολιτών της.» «Όσον αφορά τους Άραβες, έχω ήδη αναφέρει την περίπτωση των 4.000 ορφανών του καρδιναλίου Lavigerie. Αναθρεμμένα στους κόλπους της χριστιανικής θρησκείας, και χωρίς καμία επαφή με τους ιθαγενείς , τα ορφανά αυτά στην τεράστια πλειοψηφία τους επέστρεψαν, μόλις ενηλικιώθηκαν, στον ισλαμισμό.»

Για τον πόλεμο

-«Οι φιλόσοφοι και οι φιλάνθρωποι θ’ αναστενάζουν σίγουρα για πολύ καιρό ακόμη για τις συμφορές που εξαπολύουν οι πόλεμοι. Μπορούμε εξάλλου να τους παρηγορήσουμε, δείχνοντας τους ότι η παγκόσμια ειρήνη, που θα παραχωρείτο ενδεχομένως από κάποια μαγική δύναμη, θα σημείωνε το τέλος κάθε πολιτισμού και κάθε προόδου, και την γρήγορη επιστροφή στην πιο βαθειά βαρβαρότητα. “ Η βεβαιότητα της ειρήνης” γράφει δικαιολογημένα ο κ. de Vog “θα δημιουργούσε, πριν περάσει μισός αιώνας, μια τέτοια διαφθορά και παρακμή, που θα ήταν καταστροφικότερες για τον άνθρωπο απ’ ό, τι ο χειρότερος πόλεμος”...Ο καθένας γνωρίζει καλά, στην πραγματικότητα, ότι τη συγκεκριμένη στιγμή, που κάποιο μεγάλο έθνος θα παρουσίαζε μια πτώση, έστω και στιγμιαία, της στρατιωτικής του ισχύος, αμέσως θα κυριευόταν και θα λεηλατείτο από τους ισχυρότερους γείτονές του».

-«Το ότι ο εικοστός αιώνας θα αποτελέσει την εποχή της παγκόσμιας αδελφότητας, αποτελεί έναν εξαιρετικά αμφίβολο ισχυρισμό. Η αδελφότητα ανάμεσα σε διαφορετικές φυλές δεν είναι δυνατή παρά μόνο όταν η μία αγνοεί την άλλη. Το να συμπλησιάσουμε τους λαούς καταργώντας απλώς τις αποστάσεις, ισοδυναμεί απλώς με το να τους καταδικάσουμε να γνωριστούν καλύτερα, και κατά συνέπεια να ανέχονται λιγώτερο ο ένας τον άλλο.»

-«Όλοι οι μεγάλοι πόλεμοι της ανθρωπότητας: πόλεμοι κατακτητικοί, δυναστικοί, θρησκευτικοί, προπαγανδιστικοί, δεν ήταν τις περισσότερες φορές παρά πόλεμοι φυλών».

-«Παρά τις προόδους του πολιτισμού και τις πραγματείες ορισμένων φιλοσόφων, ο πόλεμος ποτέ δεν έπαυσε να αποτελεί μια από τις κύριες ενασχολήσεις των λαών…… Όταν ένα φαινόμενο εκδηλώνεται με τόσο σταθερή κανονικότητα, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι εκφράζει αναπόδραστες αναγκαιότητες. Το να διαμαρτυρηθούμε ενάντια στον ολέθριο χαρακτήρα του θα ήταν λοιπόν τόσο μάταιο, όσο και να εξεγειρόμαστε ενάντια στα γηρατειά ή στο θάνατο. Εξάλλου οι συγκρούσεις των λαών, υπήρξαν η πηγή των σημαντικότερων προόδων. Δεν μπορούμε να φανταστούμε με ποιο τρόπο, χωρίς αυτές, θα έβγαιναν οι πρώτοι άνθρωποι από τη βαρβαρότητα, και θα κατόρθωναν να ιδρύσουν αυτές τις μεγαλόπρεπες αυτοκρατορίες όπου γεννήθηκαν οι τέχνες, οι επιστήμες και η βιομηχανία. Ποιος μεγάλος πολιτισμός δεν ήταν πολεμικός; Και ποιος φιλειρηνικός λαός έπαιξε κάποιο ρόλο στην ιστορία;»

- «Μεταξύ των πλεονεκτημάτων των πολέμων, ας σημειώσουμε πρώτα απ’ όλα την ανάπτυξη μιας εθνικής ψυχής. Διαμέσου αυτών των πολέμων μπορεί να δημιουργηθεί και να σταθεροποιηθεί αυτή η ψυχή. Χωρίς εθνική ψυχή, όμως, δεν υπάρχει δυνατότητα ανάπτυξης πολιτισμού για ένα λαό.»

-«Οι τελευταίοι πόλεμοι ανάγκασαν όλη την Ευρώπη να προσφύγει στα όπλα. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Η καταστροφή των οικονομιών, λένε οι στατιστικολόγοι. Μία σημαντική ανόρθωση του χαρακτήρα των λαών, θα μπορούσαν ν’ απαντήσουν οι ψυχολόγοι σ’ αυτούς τους εντιμότατους γραφειοκράτες. Χωρίς την υποχρεωτική στρατιωτική θητεία στην οποία υποβάλλεται σήμερα ο αρσενικός πληθυσμός της Ευρώπης, ο αναρχισμός, ο σοσιαλισμός, και όλα τα διαλυτικά στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού θα είχαν εξαπλωθεί με βήματα γίγαντα...Η στρατιωτική θητεία ήταν ο δάσκαλος που μας δίδαξε κάποια υπομονή, σταθερότητα, πνεύμα αυτοθυσίας, και μας εφοδίασε με κάποιο είδος προσωρινού ιδανικού. Μόνο αυτό, μπόρεσε ν’ αγωνιστεί ενάντια στον εγωισμό και τη μαλθακότητα που κατακυριεύουν τους λαούς.»

-«Το καλύτερο μέσο προετοιμασίας για τους πιθανούς αγώνες, είναι η ανάπτυξη αυτού του συνόλου συναισθημάτων, που συγκροτεί ό, τι ονομάζεται στρατιωτικό πνεύμα. Αυτό αποτελεί την πραγματική ισχύ ενός στρατού. Χωρίς αυτό, κι όποιος κι αν είναι ο οπλισμός του, ένας λαός δεν αποτελεί παρά μια ασύντακτη αγέλη, χωρίς δυνατότητα αντίστασης. Ας θεωρήσουμε λοιπόν ως τους χειρότερους εχθρούς της πατρίδας, ως επικίνδυνους κακοποιούς, τους συγγραφείς και ρήτορες που πασχίζουν να καταστρέψουν αυτό το πνεύμα μέσα στις ψυχές. Τη μέρα που αυτό το πνεύμα θα εκμηδενιζόταν, δεν θα είχε απομείνει τίποτε πλέον για να χάσουμε»

-« Ο πόλεμος είναι ζήτημα ψυχολογίας, όσο και στρατηγικής. Κανένας μεγάλος πολέμαρχος δεν το αγνοούσε. ...Λίγο ενδιαφέρουν οι απώλειες. Η επιτυχία παραμένει με το μέρος εκείνου που γνωρίζει να τις αντιμετωπίζει σθεναρότερα. Ευτελίστε το χαρακτήρα των στρατιωτών και δεν θα έχετε παρά τους όχλους του Ξέρξη. Εξυψώστε το χαρακτήρα, και θα έχετε τους πολεμιστές του Αλεξάνδρου».

Για τον «αναρχοσυνδικαλισμό», τον σοσιαλισμό και την κοινωνική αναρχία

-«Μόλις ιδρυθεί ένα πολιτικό κόμμα , κι όποια κι αν είναι τα θεωρητικά του πιστεύω, ακόμα κι αν αποσκοπούν στην καταστροφή των μηχανών ή «στο φύτεμα της εθνικής σημαίας στην κοπριά», είναι πάντοτε βέβαιο ότι θα δούμε να προστρέχει προς υποστήριξή του ένας εσμός ανεπάγγελτων ημιδιανοουμένων. Η κλασσική παιδεία μας, κατασκευάζει ολόκληρες λεγεώνες απ’ αυτούς, ανίκανους να εκπληρώσουν άλλα καθήκοντα. Ας μη μας εκπλήσσει λοιπόν το γεγονός ότι οι χειρότερες μορφές του αναρχοσυνδικαλισμού μπορούν να στρατολογούν πολυάριθμους συνηγόρους.»

«Στην πολιτική, όπως και στη θρησκεία, οι αόριστες και ανακριβείς σχηματοποιήσεις είναι πάρα πολύ χρήσιμες, αφού ο καθένας μπορεί να τις ερμηνεύει κατά βούληση. Δεν υπάρχει τίποτε πιο νεφελώδες από τη σημερινή έννοια της λέξης σοσιαλισμός... Το θεμελιώδες χαρακτηριστικό του σοσιαλισμού είναι ένα βαθύ μίσος ενάντια σε όλους όσοι υπερέχουν: είτε ως προς το ταλέντο, είτε ως προς την περιουσία και την ευφυΐα»

«Η κοινωνική αναρχία δεν εκδηλώνεται μόνο στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας. Αποτελεί, όπως όλες οι πνευματικές επιδημίες, ουσιαστικά μια μεταδοτική νόσο... Η ανάπτυξη της αναρχίας στη χώρα μας, αποκαλύπτεται κυρίως από τις προόδους του αντιπατριωτισμού... ...Ένα από τα πιο εμφανή αποτελέσματα της ανάπτυξης της κοινωνικής αναρχίας, είναι η εξάπλωση της εγκληματικότητας»

Για τον ανθρωπισμό

«Όταν ενσκήπτει η ολέθρια φυλή των φιλανθρώπων πάνω σ’ ένα λαό, τότε επίκεινται μεγάλες καταστροφές. Γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό πολλαπλασιάσθηκαν την παραμονή της Επανάστασης. Τι επικλήσεις στο Υπέρτατο όν, τι συγκινητικές εκκλήσεις για Αδελφότητα, πριν από τις σφαγές του Σεπτέμβρη και την ακατάπαυστη χρήση της λαιμητόμου! Η τελική κατάληξη της Εξέλιξης του ανθρωπισμού ήταν πάντοτε αιμοσταγείς εκατόμβες. Θα πρέπει να φοβούμαστε την πανούκλα, αλλά πολύ περισσότερο θα πρέπει να φοβούμαστε τους φιλανθρώπους. Οι κοινωνίες ποτέ δεν είχαν χειρότερους εχθρούς. Ο φιλάνθρωπος δεν είναι καθόλου άνθρωπος της προόδου, αλλ’ αυτός που καταστρέφει όλες τις πρωτοβουλίες και δημιουργεί εμπόδια σε κάθε πρόοδο»

Για την ισότητα

«Οι προσπάθειές μας για την αλλαγή των αναπότρεπτων φυσικών νόμων, για την εγκαθίδρυση της ισότητας επί παραδείγματι, εκεί όπου η φύση επιβάλλει την ανισότητα, αντιπροσωπεύουν εξίσου επικίνδυνες προσπάθειες μ΄εκείνες ενός διευθυντή εργοστασίου που θα ήθελε να παραβιάσει όλους τους νόμους της φυσικής και μηχανικής. Τα ερείπια θα προέκυπταν, σύντομα θα του αποδείκνυαν τον κίνδυνο ενός παρόμοιου εγχειρήματος».

Για την αγάπη στην πατρίδα «Η αγάπη της πατρίδας σχηματίζει το πραγματικό κοινωνικό κονίαμα, που είναι ικανό να διατηρήσει ακέραια την ισχύ ενός λαού. Η πατρίδα αποτελεί το σύμβολο των κληροδοτημένων κατακτήσεων ολόκληρης της προγονικής μας ύπαρξης. Μην μπορώντας να ζήσουμε παρά μόνο διαμέσου αυτής, θα πρέπει να ζούμε γι’ αυτήν».

Συγγραφικό έργο

Ο Γκυστάβ Λε Μπον συνέγραψε αρχικά βιβλία γύρω από ανόμοια θέματα, ιατρικά άρθρα καθώς και αρκετά βιβλία γύρω από την ψυχολογία του όχλου, τα εθνολογικά χαρακτηριστικά και τις φυλετικές διαφορές. Έγραψε αφηγήσεις του ταξιδιών του, και ολόκληρη η πραγματεία του χαρακτηρίστηκε από πραγματισμό, αλλά και έργα για την αρχαιολογία και την ανθρωπολογία βασισμένα στους πολιτισμούς της Ανατολής. Στο συγγραφικό του έργο ενσωματώνονται οι θεωρίες των εθνικών χαρακτηριστικών, η φυλετική και ανδρική ανωτερότητα, η συμπεριφορά της αγέλης και η ψυχολογία του πλήθους. Ανέλυσε ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα θέτοντας την βάση για την επιστήμη της κοινωνικής ψυχολογίας. Τελικά θα επικεντρωθεί στη μελέτη των φυλών και τη φυσική ανθρωπολογία για να στραφεί αργότερα στο πεδίο που θα αφιερωθεί μέχρι το τέλος της ζωής του, την ψυχολογία των μαζών. Σύμφωνα με τον Serge Moscovici, η ιδιαιτερότητα του Le Bon έγκειται στο ότι προτείνει ένα νέο τρόπο πραγματεύσεως των μαζών, ο οποίος διαφοροποιείται από τρεις παραδοσιακές θεωρήσεις του πλήθους.

Ήταν πολυσχιδής προσωπικότητα και πολυγραφότατος. Το σύνολο του έργου του χαρακτηρίζεται από πραγματισμό και δεν έχει καμία σχέση με τις αντιεπιστημονικές ασαφείς απόψεις κοινωνιολόγων και ψυχολόγων πριν και μετά απ΄αυτόν. Κατάφερε να συγκεντρώσει σημαντικό μέρος των επιστημονικών γνώσεων μέχρι την εποχή του και βασίστηκε ιδιαίτερα στην επιτόπια εμπειρία και τη συστηματική παρατήρηση. Στα 1880 στράφηκε αποφασιστικά προς την Ψυχολογία και την Εθνολογία, ενώ ταυτόχρονα επιχείρησε να ερμηνεύσει τα συγκλονιστικά γεγονότα που τάραξαν συθέμελα τη Γαλλία και την Ευρώπη της εποχής του. Κατέκτησε τη φήμη του θεμελιωτή των θεωριών περί των μαζών, καθώς διατύπωσε νύξεις που υπερβαίνουν το στενό ορίζοντα της ανάλυσης της παθογένειας που μολύνει τους μετέχοντες στα πλήθη.

Κατανόησε τον ρόλο που διαδραματίζει η φυλή, που ο Λε Μπον θεωρεί ότι είναι η πιο σημαντική παράμετρος της συλλογικής συμπεριφοράς των μαζών και κατέχει την κορυφαία θέση στην εξέλιξη των πολιτισμών. Υποστήριξε την ιεράρχηση των φυλετικών ομάδων σύμφωνα με την ικανότητά τους στην ανάπτυξη πολιτισμού και οι ιδέες του είχαν τεράστια απήχηση στους ηγέτες του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, κυρίως στην περίπτωση της οικοδομήσεως των εθνικιστικών καθεστώτων, αποτελώντας τη βάση για τη θεμελίωση της πρακτικής της προπαγάνδας τους. Με το έργο του ο Λε Μπον προσπάθησε να θεμελιώσει την επιστήμη της ψυχολογίας των μαζών, με στόχο να πολεμήσει τα εξισωτικά ιδανικά της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού, κινούμενος στην ίδια κατεύθυνση με τον Ιταλό στοχαστή Σκιπίο Σίγκελε [Scipio Sighele] και τον Γάλλο Γκαμπριέλ Ταρντ [Gabriel Tarde]. Το βιβλίο «Ο Αγών μου» [«Mein Kampf»] του Αδόλφου Χίτλερ [Adolf Hitler], όπως και κάθε μέθοδος για την κινητοποίηση των μαζών, μπορεί να θεωρηθεί πως έχουν εμπνευστεί από τις τεχνικές της προπαγάνδας που αναλύονται στο έργο του Λε Μπον, το οποίο είχε μελετήσει και ο Μπενίτο Μουσολίνι.

Το πνεύμα του Le Bon χαρακτηρίστηκε από την απόλυτη απουσία υποκειμενικότητας. Ψυχρές επιστημονικές ανθρωπολογικές, βιολογικές ή ιστορικές αναλύσεις καλύπτουν τα συμπεράσματά του με σχεδόν απόλυτη αντικειμενικότητα. Έγραψε αφηγήσεις των ταξιδιών του, έργα για την αρχαιολογία και της ανθρωπολογία βασισμένα πάνω στους πολιτισμούς της Ανατολής. Ολόκληρη η πραγματεία του χαρακτηρίστηκε από πραγματισμό. Με βασικό αντικείμενο μελέτης για την συμπεριφορά των μαζών, ανέλυσε όλα τα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα υπό το πρίσμα της ψυχολογίας τους, θέτοντας τη βάση για την επιστήμη της κοινωνικής ψυχολογίας. Οι ιδέες του Λε Μπον επέδρασαν στο ιδεολογικό επίπεδο, στις Κοινωνικές Επιστήμες και στην Κοινωνιολογία.

Βιβλιογραφία

Εξέδωσε αρκετά βιβλία στα οποία προσπάθησε να εκλαϊκεύσει περίπλοκα επιστημονικά, κοινωνιολογικά και ψυχολογικά ζητήματα που απασχολούσαν μέχρι τότε μόνο στενούς επιστημονικούς κύκλους. Έγραψε μελέτες για ψυχολογία του όχλου, τα εθνολογικά χαρακτηριστικά και τις φυλετικές διαφορές. To πιο γνωστό του βιβλίο είναι η

• «La psychologie des foules» [«Η ψυχολογία του πλήθους»] , το 1895.

Έγραψε επίσης τα έργα

• «L'homme et les societes» [«Ο άνθρωπος και οι κοινωνίες»], το 1881,
• «La Civilisation des Arabes» [«Ο πολιτισμός των Αράβων»], το 1884,
• «Les Lois psychologiques de l'evolution des peuples» [«Οι ψυχολογικοί νόμοι της εξέλιξης των λαών»], το 1894, κυκλοφόρησε το 1985, στα Ελληνικά από τις εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις».

Το έργο μελετά την εξέλιξη των ανθρώπινων πολιτισμών και διαπιστώνει ότι το σημαντικότερο στοιχείο στην εξέλιξή τους είναι η φυλή, της οποίας τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που είναι τόσο μόνιμα όσο και τα εξωτερικά, αποτελούν την πνευματική ιδιοσύνθεση του λαού. Ο πλέον ασφαλής τρόπος για να φθάσει ένας λαός στην ψυχική διάλυση, είναι να δεχθεί την εισβολή ξένων φυλετικών στοιχείων. Επίσης, διαπιστώνει ότι οι πολιτισμοί δέχονται τις επιδράσεις άλλων λαών, που θέτουν την δική τους σφραγίδα σε ότι έχουν λάβει και μπορεί να δημιουργήσουν ένα εντελώς καινούργιο πολιτιστικό αποτέλεσμα.

• «Psychologie du socialisme» [«Ψυχολογία του σοσιαλισμού»], το 1896,
• «Πολιτική ψυχολογία και η κοινωνική άμυνα».

Στο έργο διαπιστώνει ότι ο ορθολογισμός δημιουργεί την επιστήμη, ενώ η πίστη διαμορφώνει την ιστορία, καθώς οι σημαντικότερες πολιτικές μεταβολές συντελέστηκαν όχι στο όνομα της λογικής, αλλά από την δύναμη της πίστεως σε ένα ιδανικό. Η μετανάστευση ξένων είναι διαλυτική για το έθνος και το οδηγεί προς την εξαφάνιση και χαρακτηριστικά σημειώνει, «...οι χειρότερες εκατόμβες στα πεδία των μαχών, θα ήταν άπειρα προτιμότερες από τέτοιου είδους εισβολές». Αναγνωρίζει ότι ο πόλεμος συμβάλλει στην πρόοδο, ενώ η βεβαιότητα της ειρήνης οδηγεί σε πλήρη παρακμή και διαφθορά. Κάθε έθνος, αν παρουσίαζε μια πτώση, αμέσως θα λεηλατούνταν από τους γείτονες του, ενώ συμπεραίνει ότι η επιβολή ισότητας είναι προσπάθεια ενάντια στη φύση και ότι «...η πατρίδα αποτελεί το σύμβολο των κληροδοτημένων κατακτήσεων ολόκληρης της προγονικής μας ύπαρξης. Μην μπορώντας να ζήσουμε παρά μόνο διαμέσου αυτής, θα πρέπει να ζούμε γι’ αυτήν».

• «Η γαλλική επανάστασις», εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις»,
• «Η ψυχολογία των επαναστάσεων» , εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις».
• «La psychologie des foules» («Η ψυχολογία του πλήθους»), το 1895, έργο στο οποίο αναφέρθηκε υμνητικά ο Μπενίτο Μουσολίνι και εκδόθηκε το 1896 στην Αγγλική γλώσσα,

Εκδόσεις στα Ελληνικά

Πολλά από τα έργα του έχουν μεταφραστεί και κυκλοφορήσει στην Ελληνική γλώσσα. Στην Ελλάδα έγινε γνωστός από το έργο του

• «Η Ψυχολογία των μαζών (ή των όχλων)» («The Crowd: A Study of the Popular Mind», 1895).

Μεταξύ των έργων του, που κυκλοφορούν στα Ελληνικά, περιλαμβάνονται:

• «Η ζωή των αληθειών»,
• «Η ψυχολογία των όχλων», το 1985, επανέκδοση το 2016, στο οποίο αναφέρει ότι: «Λαός ομοιογενής με συνείδηση της φυλετικής του καταγωγής δεν είναι εύκολο να χειραγωγηθεί.»
• «Οι ψυχολογικοί νόμοι της εξελίξεως των λαών», το 1985, εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις»,
• «Η ψυχολογία των επαναστάσεων», το 1986, εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις», επανέκδοση το 2016.

Στο βιβλίο του αναφέρει ότι κάθε επανάσταση, για να μπορέσει να εδραιωθεί και να πετύχει τους σκοπούς της, κάποια στιγμή είναι αναγκασμένη να στηριχτεί, πέρα από τους θεωρητικούς εκφραστές των ιδεών της, και σε ότι πιο βρώμικο, ανυπόληπτο και εγκληματικό περιλαμβάνει η κοινωνία της εποχής της. Τα εγκληματικά αυτά στοιχεία είναι απαραίτητα, για να ξεπεραστούν οι αντιστάσεις της κοινωνίας, που κάποιες στιγμές φτάνουν στο σημείο να εμποδίζουν την εξέλιξη της επαναστάσεως. Τότε, εφαρμόζονται «ριζικές λύσεις», που συνήθως είναι η φυσική εξόντωση όσων αντιδρούν. Αυτά συνέβησαν τόσο στην Γαλλική όσο και στην μπολσεβικική, αλλά και σε όλες τις άλλες επαναστάσεις που έζησε η ανθρωπότητα. Παράλληλα συμπληρώνει ότι: «...Το παρελθόν ενός λαού, που οικοδομήθηκε με τη σταθερή συσσώρευση πείρας και γνώσεων ολόκληρων αιώνων, διαμορφώνεται στο σύνολο των ιδεών, των συναισθημάτων, των παραδόσεων, ακόμα και των προλήψεων, που αποτελούν την εθνική ψυχή, που συγκροτεί τη δύναμη μιας φυλής. Χωρίς αυτήν είναι αδύνατη η πρόοδος. Κάθε καινούργια γενεά είναι ανάγκη να την ανανεώνει».

• «Ψυχολογία των μαζών», το 1986, επανεκδόσεις το 2010 και το 2018,
• «Η Γαλλική επανάστασις», το 1988, εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις»,
• «Πολιτική ψυχολογία και η κοινωνική άμυνα», το 1998,
• «Η ψυχολογία της σύγχρονης εποχής», το 2017.

Μνήμη Γκυστάβ Λε Μπρον

Τα πορίσματά, σε καθέναν από τους επιστημονικούς τομείς, με τους οποίους ασχολήθηκε ο Λε Μπον, βασίζονται απολύτως στις έρευνές του, στην επιστημονική απόδειξη και χαρακτηρίζονται από απόλυτη αντικειμενικότητα. Μελέτησε κυρίως την συμπεριφορά της μάζας και, με βάση την ψυχολογία της, ανέλυσε διάφορα ιστορικά και πολιτικά γεγονότα. Τα συμπεράσματα των ερευνών του ήταν αντίθετα στις κρατούσες – τότε και τώρα- θεωρίες και δοξασίες περί ισότητας των ανθρώπων και των φυλών, ειρήνης, αδελφότητας. Κατέδειξε, όχι μόνο τον αντιεπιστημονικό χαρακτήρα των θεωριών αυτών, ως αντίθετων προς την πραγματικότητα, αλλά και τα ολέθρια αποτελέσματά τους, όταν επικρατούν.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Αρχείο -32- Γουσταύος Λε Μπον
• Βιβλία του Γκυστάβ Λε Μπον στα Ελληνικά
• Η ψυχολογία των μαζών Ολόκληρο το βιβλίο
• Gustave Le Bon, sociologue français, 1841-1931
• Έργα του Γουσταύου Λε Μπον Βιβλία του Γουσταύου Λε Μπον, Εκδόσεις «Θούλη»
• «Η Ψυχολογία των Μαζών» 1ο μέρος, περιοδικό «Αντεπίθεση»
• «Η Ψυχολογία των Μαζών» 2ο μέρος, περιοδικό «Αντεπίθεση»

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org