Ιανουάριος
Ο Ιανουάριος, ή Γενάρης, ή Καλαντάρης, ή στα Ποντιακά Καλαντάρς, είναι ο πρώτος μήνας του πολιτικού έτους κατά το Γρηγοριανό Hμερολόγιο. Αρχικά ήταν ο ενδέκατος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου, όμως περί το 153 π.Χ. ο Ιανουάριος έγινε ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου. Είναι ο πέμπτος μήνας του χριστιανικού έτους, του καλούμενου ενιαυτού, και άλλοτε ο ενδέκατος του ρωμαϊκού ημερολογίου. Περιλαμβάνει 31 ημέρες έχοντας κατά μέσο όρο χρόνο ημέρας 10 ώρες, και χρόνο νύκτας 14 ώρες. Σύμφωνα με το Αρχαίο Ελληνικό Αττικό ημερολόγιο αντιστοιχεί κατά το πρώτο ήμισυ με τον Ποσειδεώνα και κατά το έτερο με τον Γαμηλιώνα. Η πρώτη ημέρα του μηνός και πρώτη ημέρα του χρόνου, είναι γνωστή ως Πρωτοχρονιά. Ο μήνας πήρε το όνομά του από τον Ιανό, τον θεό κάθε αρχής σύμφωνα με τη Ρωμαϊκή μυθολογία [1]
Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας των Ρωμαίων, πρώτος μήνας του έτους ήταν ο Μάρτιος, από το όνομα του πολεμικού θεού τους Mars-Martis, δηλαδή του Θεού Άρη των Αρχαίων Ελλήνων. Πρωτοχρονιά ήταν η πρώτη Μαρτίου, την οποία ονόμασαν πάτριον τιμώντας το γεγονός μεταγενέστερα, όταν ο Ιανουάριος έγινε πρώτος μήνας, την εποχή που ο μυθικός βασιλιάς των Ρωμαίων Νούμας Πομπίλιος οργάνωσε το ημερολόγιο με βάση τον ήλιο.
Λαογραφία
Στον Ιανουάριο ο Ελληνικός λαός έδωσε διάφορες ονομασίες, όπως Γενάρης ή Γενολοήτης καθώς αυτό το μήνα γεννούν τα γιδοπρόβατα, ή Κρυαρίτης γιατί είναι ο πιο «κρυουλιάρης» και Μεσοχείμωνας, επειδή είναι ο μεσαίος από τους τρεις μήνες του Χειμώνα και Γατόμηνας επειδή στη διάρκεια του ζευγαρώνουν οι γάτες. Αποκαλείται επίσης και Μεγάλος μήνας ή Τρανός μήνας ή Μεγαλομηνάς γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους και σε αντιδιαστολή με τον Φεβρουάριο, που είναι «κουτσός». Από τις Αλκυονίδες ημέρες του πήρε και την ονομασία «γελαστός», ενώ είναι γνωστός και ως «κλαδευτής». Ο Ιανουάριος είναι γνωστός και ως καλαντάρης από τα Κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και τα δώρα των Καλενδών του Ιανουαρίου. Τα δώρα αυτά είναι το μετέπειτα «δώρο των Χριστουγέννων», ο γνωστός 13ος μισθός, που στη Βυζαντινή εποχή ήταν πράγματι δώρο [2] κι όχι μισθός.
Το διάστημα του Ιανουαρίου στην Αθήνα γιορτάζονταν τα:
- Αλώα, προς τιμή της Δήμητρας.
- Κατ’ Αγρούς Διονύσια, προς τιμή του Διονύσου, με φαλληφορίες, παίγνια και μασκαράτες.
- Λήναια, προς τιμή του Διονύσου, όπου κυριαρχούσαν οι δραματικοί αγώνες. Κατά τη διάρκεια των γιορτών αυτών πρωτοπαρουσιάστηκαν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, όπως «Βάτραχοι», «Λυσιστράτη», «Σφήκες», «Ιππείς» και «Αχαρνείς».
Οι ρίζες πολλών από τα έθιμα του Δωδεκαήμερου ανάγονται στους χρόνους που γιορτάζονταν η «Χειμερινή τροπή» του Ήλιου που σημάδευε την αρχή της εποχής του χειμώνα. Οι γιορτές είχαν πανηγυρικό χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο [3]. Άρχιζαν με τα Βρουμάλια από τις 24 Νοεμβρίου έως τις 17 Δεκεμβρίου και ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια [στην Ελλάδα τα Κρόνια] από τις 18 έως τις 24 Δεκεμβρίου και ήταν η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων την οποία απέδιδαν στον Ρωμύλο ή στους Πελασγούς. Κατά την κεντρική ημέρα της γιορτής του «αηττήτου ηλίου», στις 25 Δεκεμβρίου, εορταζόταν το γεγονός ότι ο Ήλιος άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, να μεγαλώνουν οι ημέρες, και οι ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου ξανάκαναν τη Γη να καρποφορήσει. Την 1η Ιανουαρίου γιορτάζονταν οι Καλένδες, στις 3 τα Βότα, στις 4 τα Λορεντάλια και στις 7 Ιανουαρίου τελείωνε η περίοδος αυτή των εορτών.
Ποδαρικό & Βασιλόπιτα
Σε μερικά μέρη της Ελλάδος υπάρχει το έθιμο του ποδαρικού και οι πολίες προσέχουν ποιον θα συναντήσουν ή θα δεχτούν πρώτο στο σπίτι τους, επιλέγοντας πρόσωπο που θεωρούν ότι θα τους φέρει καλοτυχία για όλο το έτος. Έτσι για να εξασφαλίσουν την καλοχρονιά, το ποδαρικό κάνει ο ίδιος ο νοικοκύρης ή ο πρωτότοκος γιος ή ένα τυχερό παιδί. Στην Αμοργό το ποδαρικό κάνει κάποιο μέλος της οικογένειας, καθώς γυρίζει από την εκκλησία μ’ ένα εικονισματάκι στο χέρι. Μπαίνει 2 βήματα στο σπίτι λέγοντας: «μέσα καλό!». Γυρίζει πάλι 2-3 βήματα πίσω και ξαναλέγει: «κι όξω κακό», επαναλμβάνοντας τη διαδικασία τρεις φορές. Τέλος, λέγοντας «μέσα καλό!» πετά ένα ρόδι να σπάσει μέσα στο σπίτι, καθώς τα σπυριά του ροδιού συμβολίζουν την αφθονία και την ευτυχία. Στην Αράχοβα μαζί με το ρόδι κρατούν κι ένα λιθάρι που το «εξοστρακίζουν» αποβραδίς, το αφήνουν δηλαδή τη νύκτα κάτω από τα άστρα. Παράλληλα η Βασιλόπιτα, το απόλυτο σύμβολο της Πρωτοχρονιάς, είναι παρούσα σ’ όλα τα Ελληνικά σπίτια. Σύμφωνα με το έθιμο αυτή κόβεται και μοιράζεται αφού σταυρώνεται με το μαχαίρι, απ’ τον νοικοκύρη του σπιτιού, χαράσσεται στα τέσσερα και αποδίδεται το 1ο κομμάτι στο Χριστό, το 2ο στον Άγιο Βασίλη, το 3ο στο σπίτι και το υπόλοιπο στα μέλη της οικογένειας και το νόμισμα δείχνει τον ευνοούμενο της τύχης, για τη χρονιά που ξεκινά.
Παροιμίες
- «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά με σύγκρυα και παγωνιά».
- «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μην εξετάζεις». (Ή και ήλιο μην εξετάζεις.)
- «Κάλλιο κρύο το Γενάρη παρά ήλιος που δε ζεσταίνει».
- «Κότα, πίτα το Γενάρη και κολιό (ή παπί) τον Αλωνάρη».
- «Με τα Φώτα του ο Γενάρης, όλης της χρονιάς μπροστάρης».
- «Ο Γενάρης κι αν γεννάται, του καλοκαιριού θυμάται».
- «Ο Γενάρης κι ο Φλεβάρης είναι ο ξεπροβιδάρης».
- «Ο Γενάρης τα γεννά, ο Φλεβάρης τα ψοφά κι ο παντέρμος ο Μαρτάκης, τ’ αποσώνει στον ταμπάκη».
- «Ο καλός ο νοικοκύρης, το Γενάρη χαίρεται».
- «Όποιος σπέρνει το Γενάρη, τρώει την ανεμοζάλη».
- «Πάπια, χήνα το Γενάρη, πετεινό τον Αλωνάρη».
- «Τις δεκαεφτά του Γεναριού είναι κυρά τ’ Άγι’ Αντωνιού».
- «Το Γενάρη κι αν δε βρέξει, δε ξινίζουν τα τυριά».
- «Το Γενάρη οι χοχλιοί και το Μάρτη οι κριγοί».
- «Το Δεκέμβρη και Γενάρη φύτευε καταβολάδες».
- «Του Γενάρη το σκοτάδι παρά λίγο ξεκουμπίζει».
- «Του Γενάρη το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει ή λάμπει σαν μαργαριτάρι ή παρά λίγο μέρα μοιάζει».
- «Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές Θάν’ τον Αλωνάρη».
- «Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χρυσάφι τ’ Αλωνάρη».
- «Χιόνισ’, έβρεξε ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ’ αλέθουν».
- «Ως τ’ Άγι’ Αντωνιού, Παγώνα, είναι η τρούλα του χειμώνα».
- «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει».
- «Ως τα’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα».
- «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις».
- «Να ΄μουν το Μάη γάιδαρος
και τον Απρίλ' κριάρι (ή σκύλος τον Αλωνάρη)
ούλο το χρόνο κόκορας
και γάτος τον Γενάρη.»
Σε μια άλλη παραλλαγή το ίδιο στιχούργηγμα αναφέρει:
- «Να 'μουν το Μάη γάιδαρος
τον Αύγουστο κριάρι
όλο το χρόνο κόκορας
και γάτος τον Γενάρη.»
- «Χαρά στα Γέννα τα στεγνά,
τα Φώτα χιονισμένα
και τη Λαμπρή βρεχούμενα
τ’ αμπάρια γεμισμένα.»
Παραπομπές
- ↑ [Όπως αναφέρει ο Ηλίας Αναγνωστάκης: «...ο Ιανός ήταν θεός δίμορφος, που παριστάνεται πότε με κλειδιά ή με τριακόσιες ψήφους στο δεξί του χέρι και εξήντα πέντε στο αριστερό, όσες οι μέρες του ενιαυτού. Εκαλείτο δε και «Αιωνάριος» αντί Ιανουάριος, επειδή τον θεωρούσαν του αιώνος πατέρα. Είχαν μάλιστα οριστεί δώδεκα πρυτάνεις να τον υμνούν και υπήρχε δωδεκάβωμον στο ναό του, όσοι και οι μήνες του έτους..».]
- ↑ [Όπως αναφέρει ο Σπύρος Τραϊανός τα δώρα αυτά είχαν την εξής προέλευση: «...Με την αρχή του χρόνου άρχιζε η θητεία των υπάτων, οι οποίοι σε σχετική πομπή στους δρόμους σκορπούσαν νομίσματα, που αρχικώς ήσαν χρυσά, αλλά αργότερα, επί Ιουστινιανού, περιορίστηκαν σε αργυρά. Μικρά νομίσματα συνέλεγαν όμως και τα παιδιά, που περιέρχονταν τα σπίτια συγγενών και φίλων για να ευχηθούν. Έτσι γεννήθηκαν τα «Κάλαντα», που φθάνουν μέχρι τις μέρες μας, αλλά αφετηρία τους υπήρξαν οι Καλένδες του Ιανουαρίου, άσχετα αν σταδιακά επεκτάθηκαν από τα παιδιά σε όλες τις εορταστικές ημέρες του Δωδεκαήμερου....».]
- ↑ [Όπως αναφέρει ο Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης: «...Η τοποθέτηση στις μέρες των πανηγυρισμών αυτών, της Γέννησης, της Περιτομής και της Βάφτισης του Χριστού δεν έσβησε αρχέγονες λατρευτικές αναμνήσεις και μακροχρόνιες συνήθειες. Έτσι, στο Δωδεκαήμερο συναντούμε έθιμα χριστιανικά μαζί και παγανιστικά να συμπορεύονται αρμονικά σε μια καμπή του χρόνου κρίσιμη για την ευετηρία, την καλοχρονιά, στην ευρύτερη διάσταση της πλούσιας παραγωγής και της καλής υγείας… Χαρακτηριστικό του πνεύματος της Πρωτοχρονιάς είναι το γνωστό ποδαρικό, που σε αρκετά μέρη παίρνει μορφή πραγματικής μαγικοδεισιδαιμονικής τελετουργίας…. Άλλο σύμβολο της μέρας είναι η βασιλόπιτα, που, με πολλές μορφές και διάφορους τρόπους παρασκευής, είναι παρούσα σε όλα τα σπίτια, σε χωριά και πόλεις…. Πέρα όμως από κάθε άλλο έθιμο λιγότερο ή περισσότερο γνωστό, το πνεύμα του Δωδεκαημέρου χαρακτηρίζει το δρώμενο των μεταμφιέσεων… που έδωσαν το ενδόσιμο στη φαντασία του λαού να πλάσει τους καλικαντζάρους… όντα δαιμονικά, για τα οποία υπήρχε τόσο πλούσια παράδοση, όση για κανένα άλλο δημιούργημα της νεοελληνικής μυθοπλασίας.»]
