Ξενοφών

Από Metapedia
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Ο Ξενοφώντας Έλληνας αριστοκρατικός Αθηναϊκής καταγωγής, ιστορικός συγγραφέας, από τους ελάχιστους που έγραψε στην Αττική διάλεκτο, τον οποίο ο Διογένης Λαέρτιος ονομάζει «Αττική Μούσα» ή «Αττική Μέλισσα» λόγω της γλυκύτητας της γραφής του, ο πρώτος χρονογράφος, Σωκρατικός στχαστής, πολιτικός και στρατηγός, γεννήθηκε το 431 π.Χ. στον Δήμο των Ερχειέων της Αττικής [Έρχεια (η): τα σημερινά Σπάτα] και πέθανε το 353 π.Χ. στην Κόρινθου. Ανήκε -κοινωνικά- στην τάξη των ιππέων και παρουσίασε σημαντική πολιτική δράση ως ολιγαρχικός και φιλολάκων.

Παντρεύτηκε με τη Φιλησία, που γνώρισε στη Θράκη, με την οποία έζησε ως το τέλος της ζωής του και μαζί της απέκτησε δύο γιους.

Βιογραφικά στοιχεία

Πατέρας του Ξενοφώντα ήταν ο Γρύλλος, ευκατάστατος γαιοκτήμονας, και μητέρα του η Διοδώρα. Ο Ξενοφών γνώρισε καλά την αγροτική ζωή και ασχολήθηκε πολύ με την ιππασία. Μεγάλωσε με παρέες του νέους με καταγωγή από οικογένειες επιφανών Αθηναίων οι οποίοι είχαν ως κύρια ασχολία τους τον αθλητισμό, λόγος για τον οποίο παρέμεινε -δια βίου- λάτρης της πάλης και των ελευθέρων αγώνων ενώ από τα σωζόμενα έργα του προκύπτει πως υπήρξε και άριστος ιππέας. Μέσα από τα έργα του φαίνεται και η μεγάλη αγάπη που έτρεφε για τα άλογα.

Σύμφωνα με τον Διογένη το Λαέρτιο, περί το 410 π.Χ., ο Ξενοφών συνάντησε τον Σωκράτη ο οποίος, με τη ράβδο του, τον εμπόδισε να προχωρήσει στο στενό δρόμο και τον ρώτησε: «Οι άνθρωποι, που γίνονται καλοί και αγαθοί;». Ο Ξενοφώντας βρέθηκε σε προφανή αμηχανία και ο Σωκράτης του απάντησε: «Έπου και μάνθανε!». Έκτοτε ο Ξενοφών εντάχθηκε στον κύκλο των μαθητών του μεγάλου φιλοσόφου τον οποίο θεωρούσε πρότυπο. Παράλληλα, ήλθε σε επαφή με τους διάσημους ρήτορες και φιλοσόφους της εποχής του, όπως τον ρήτορα Ισοκράτη, τον σοφιστή Πρόδικο αν και έτρεφε αντιπάθεια για τους σοφιστές. Ο Ξενοφών μπορεί να θεωρηθεί η προσωποποίηση του καλού και αγαθού, που ήταν αρεστό ως πρότυπο ανθρώπου στην αρχαία Ελλάδα. Μετά την πτώση του ολιγαρχικού καθεστώτος, του αποκαλούμενου των τριάκοντα τυράννων εγκατέλειψε την Αθήνα.

Πρόσκληση στις Σάρδεις

Το 401 π.Χ. ο Πρόξενος Βοιώτιος, που ζούσε στις Σάρδεις, στρατολογούσε μισθοφόρους για την εκστρατεία του Κύρου εναντίον του αδελφού του Αρταξέρξη Β', βασιλιά της Περσίας, με σκοπό την εκθρόνισή του, κάλεσε τον φίλο του Ξενοφώντα να συμμετάσχει στην εκστρατεία του Κύρου, γιου του Πέρση βασιλιά Δαρείου Β', και διεκδικητή του θρόνου. Ο Ξενοφών ενθουσιάστηκε από την πρόσκληση κι αποφάσισε να την αποδεχθεί με τόση ευκολία, που στην προτροπή του Σωκράτη να πάρει χρησμό από το Μαντείο των Δελφών, κατάφερε να αποσπάσει θετική απάντηση υποβάλλοντας πλάγια ερώτηση (αντί της ξεκάθαρης ερωτήσεως, δηλαδή να πάει ή όχι) που ήταν η εξής: «Σε ποιόν Θεό θα πρέπει να κάνω θυσία ώστε να πετύχει το ταξίδι μου και να επιστρέψω σώος;». Και βέβαια η Πυθία του Μαντείου του Απόλλωνα, που αντιλήφθηκε το σκοπό, του απάντησε να θυσιάσει σε μια σειρά από θεούς «επ΄ αγαθώ και μη» (ακριβώς αυτό που λέμε ως τις μέρες μας «για καλό και για κακό»).

Ο πόλεμος των μυρίων

Μόλις ο Ξενοφών βρέθηκε, ως παρατηρητής, στο πλευρό του Κύρου στην Ασία άρχισε να θαυμάζει τον ηγεμόνα λόγω του θαυμασμού που έτρεφε ο Πέρσης σφετεριστής του Θρόνου για τους Έλληνες. Ο Κύρος έλεγε ότι «θέλει τους Έλληνες συμμάχους του, όχι γιατί δεν είχε στρατό αλλά γιατί τους θεωρούσε ανώτερους από όλους τους άλλους λαούς» [1] Ακόμη μακάριζε τους Έλληνες για την μόνιμα κυριαρχούσα ελευθερία τους, που εκείνος θα προτιμούσε αντί πάντων [2]. Ο Κύρος θεωρούσε απότοκο της ελευθερίας την πολεμική και ηθική υπεροχή των Ελλήνων και αυτός είναι ο λόγος που οι Πέρσες ουδέποτε πολέμησαν, είτε μεταξύ τους είτε με τους Έλληνες, χωρίς την βοήθεια Ελλήνων [3]. O Ξενοφών συμμετείχε στον Περσικό στρατό και στην αυλή του Κύρου, όπου υπήρξε ήταν συνδαιτυμόνας του και εκ των στενότερων συνομιλητών του.

Κύρου Ανάβασις

Μετά τον θάνατο του Κύρου στην μάχη στα Κούναξα, κοντά στον Ευφράτη ποταμό, και τη δολοφονία των Ελλήνων στρατηγών από τον Τισσαφέρνη, ο Ξενοφών εκλέχθηκε στρατηγός (5ος κατά σειρά) από τους «μυρίους» (=10.000) Έλληνες μισθοφόρους, και τους οδήγησε με επιτυχία. Στις αρχές του 400 π.Χ. έφτασαν στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, αντιμετωπίζοντας πολλούς κινδύνους από τα υψώματα της Αρμενίας προς την Τραπεζούντα, και μετά μέσω θαλάσσης στη Θράκη. Εκεί με την υποστήριξη των μισθοφόρων, ο Σεύθης Β' των Οδρυσών μπόρεσε να ανακηρυχθεί βασιλιάς, όμως εκείνος αθέτησε την συμφωνία που είχαν κάνει. Τελικά, όταν έφτασαν στην Πέργαμο, το 399, ενώθηκαν με τους Σπαρτιάτες, υπό την ηγεσία του στρατηγού Θίβρωνα και του Δερκυλίδα, που είχαν πάει στα παράλια της Μικράς Ασίας, με σκοπό να απελευθερώσουν τις ελληνικές πόλεις από την υποτέλεια των Περσών. Η καταγραφή της εκστρατείας και του ταξιδιού της επιστροφής από τον Ξενοφώντα, ονομάστηκε Κύρου Ανάβασις.

Ο Ξενοφών και η Σπάρτη

Ο Ξενοφών συνδέθηκε με στενή φιλία με τον βασιλιά της Σπάρτης, τον Αγησίλαο, τον οποίο στήριξε, το 396 π.Χ., στην εκστρατεία του στην Μικρά Ασία. Το 394 π.Χ., η Σπάρτη κάλεσε πίσω τις δυνάμεις της, ώστε να αντιμετωπίσουν τον αντισπαρτιάτικο συνασπισμό. Ο Ξενοφών αποφάσισε να ακολουθήσει τον φίλο του Αγησίλαο, και πολέμησε στο πλευρό του, στην μάχη της Κορωνείας εναντίον του αντισπαρτιατικού συνασπισμού, μέλος του οποίου ήταν και η ιδιαίτερη πατρίδα του, η Αθήνα. Στη μάχη αυτή ο Ξενοφών έσωσε από βέβαιο θάνατο τον Αγησίλαο, για τον οποίο έγραψε ένα εγκώμιο. Η συμπόρευση του με τους Σπαρτιάτες προκάλεσε την τιμωρία του από το Δήμο των Αθηνών και του επιβλήθηκε ως ποινή η δήμευση της περιουσίας του και ταυτόχρονα η εξορία του από την Αθήνα αν και σύμφωνα με κάποια πηγή είχε εξοριστεί νωρίτερα, λόγω του συνδέσμου και της δράσεως του στην Περσία κοντά στον Κύρο. Οι Σπαρτιάτες τίμησαν τον Ξενοφώντα προσφέροντάς του «προξενία», άδεια διαμονής στη Σπάρτη, και του παραχώρησαν μεγάλο αγρόκτημα στο Σκιλλούντα της Ήλιδας, κοντά στην σημερινή αρχαία Ολυμπία, όπου εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του και έζησε είκοσι χρόνια ασχολούμενος με αγροτικά έργα και τη συγγραφή βιβλίων, μεταξύ τους το έργο του Κύρου Ανάβασις.

Ιδεολογικές πεποιθήσεις

Ο Ξενοφών αντιπαθούσε την δημοκρατία την οποία θεωρούσε υπεύθυνη για την εκτέλεση του αγαπημένου του δασκάλου, Σωκράτη. Υποστήριζε το ολιγαρχικό κόμμα της Αθήνας και ήταν σύμβουλος του Εύβουλου σε οικονομικά θέματα, προτείνοντας μέτρα που ενίσχυαν τη θέση των μεγάλων γαιοκτημόνων. Από πεποίθηση αριστοκρατικός, βρέθηκε έξω από το δημοκρατικό πνεύμα της Αθηναϊκής πολιτείας και θαύμαζε το πολιτικο-κοινωνικο-στρατιωτικό σύστημα της Σπάρτης και υπήρξε φίλος των Σπαρτιατών. Βαθιά πατριώτης δεν έπαψε να θυμάται και να παρακολουθεί τη μοίρα της Αθήνας στους ταραγμένους εκεί­νους καιρούς. Στα έργα του εξιδανικεύει τη Σπάρτη προσπαθώντας πα­ράλληλα να κρατήσει νομιμόφρονα στάση απέναντι στην ιδιαίτερη πατρίδα του.

Το τέλος του

Το 371 π.Χ., μετά τη μάχη στα Λεύκτρα, οι Ηλείοι κατέλαβαν τον Σκιλλούντα και ο Ξενοφών εκδιώχθηκε και μετοίκισε αρχικά στο Λέπρεο κι εν συνεχεία στη Κόρινθο. Ακολούθησε η προσέγγιση Αθήνας και Σπάρτης με το συνασπισμό τους εναντίον των Θηβαίων και ανακλήθηκε η απόφαση για την εξορία του Ξενοφώντα με την οποία αποκαταστάθηκαν τα πολιτικά του δικαιώματα. Δεν είναι όμως βέβαιο αν και πότε επωφελήθηκε από την ευκαιρία αυτή, για να ξαναγυρίσει στην πατρίδα του. Οι δυο γιοι του υπηρέτησαν στο αθηναϊκό ιππικό και ο ένας, ο Γρύλλος, σκοτώθηκε, το 362 π.Χ., πολεμώντας γενναία στη μάχη της Μαντινείας. Ο Ξενοφών πέθανε στην Κόρινθο, άλλοι υποστηρίζουν πως πέθανε στην Αθήνα, με την ημερομηνία του θανάτου του να είναι αβέβαιη, και υπολογίζεται ότι συνέβη περί το 353 π.Χ. καθώς ο Παυσανίας αναφέρει ότι όταν πέρασε από τον Σκιλλούντα οι περίοικοι του έδειξαν τον τάφο του Ξενοφώντα.

Συγγραφικό έργο

Τόσο στην προσωπικότητα του Ξενοφώντα όσο και στο έργο του υπήρξε καθοριστική η επίδραση του δασκάλου του, Σωκράτη αλλά και του βασιλιά Αγησίλαου. Στον Σωκράτη θαύμαζε την προσήλωσή του στις ηθικές αξίες της καθημερινότητας και στον Αγησίλαο τις αρετές και τις ηγετικές του ικανότητες. Το έργο του μας παρέχει σημαντικές και πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση του Σωκράτη. Γράφει σε αττική γλώσσα, αποτελεί υπόδειγμα αττικισμού, που διακρίνεται για την καθαρότητά της, την γλωσσική ομαλότητα, τα εύληπτα νοήματα και η απλότητα του ύφους.

Το συγγραφικό έργο του Ξενοφώντα υπήρξε εξαιρετικά πλούσιο και σημαντικά πολυμερές και πολύπλευρο, όπως άλλωστε ήταν το έργο των σημαντικότερων λογίων της εποχής του. Η ιστοριογραφία του, τα «Ελληνικά», που διαιρούνται σε 7 βιβλία, αποτελεί συνέχεια του έργου του Θουκυδίδη και καλύπτει την περίοδο από το 411 π.Χ. ως 361 π.Χ.. Σημαντική είναι η πολιτική φιλοσοφία του έργου του «Κύρου παιδεία», σε 8 βιβλία, όπου, στο πνεύμα της σοφιστικής και της σωκρατικής ιδεολογίας και με πρότυπο την λίγο ιστορική και πολύ μυθιστορηματική προσωπογραφία του ιδρυτή της περσικής αυτοκρατορίας Κύρου Β΄, συνθέτει την προσφιλή του εικόνα του ιδανικού μονάρχη.

Επειδή η ειδολογική και η χρονολογική κατάταξη των έργων του είναι αδύνατη, παρουσιάζονται σε ομάδες με βάση το περιεχόμενό τους. Σώζονται τα:

Ιστορικά / Βιογραφικά

  • «Κύρου Ανάβασις».

Δημοσιεύτηκε με το ψευδώνυμο του Θεμιστογένη του Συρακόσιου. Ο Ξενοφών διηγείται με παραστατικότητα γεγονότα που έζησε. Κατ' ουσία πρόκειται για ένα είδος στρατιωτικών απομνημονευμάτων, ανεπτυγμένα σε επτά βιβλία, με πολλές γεωγραφικές και εθνογραφικές λεπτομέρειες. Παρουσιάζεται η εκστρατεία του Κύρου (Ανάβασις: η πορεία προς το εσωτερικό της Ασίας) εναντίον του αδελφού του, Αρταξέρξη. Το κύριο μέρος του αναλώνεται στην κάθοδο των μυρίων, των 13.000 Ελλήνων μισθοφόρων που συμμετείχαν στην εκστρατεία ως το 400 π.Χ.

  • «Ελληνικά» (σε επτά βιβλία).

Σε επτά βιβλία, διηγείται την ιστορία των ελληνικών πόλεων από το 411 π.Χ., έτος στο οποίο ο Θουκυδίδης σταμάτησε την ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου, μέχρι το 362 π.Χ. Ο συγγραφέας αναζητεί τα αίτια των γεγονότων, αλλά μένει στην επιφάνεια των πραγμάτων, σε αντίθεση με τη λεπτομερή αναζήτηση του Θουκυδίδη ακόμη και οι αγορεύσεις που υπάρχουν στο έργο του δε διαφωτίζουν πλήρως τις αντιπαραθέσεις των δυνάμεων.

  • «Αγησίλαος».

Έργο ρητορικό εγκώμιο του βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαου, τον οποίο ο συγγραφέας παρουσιάζει ως πρότυπο καλού ηγεμόνα.

Φιλοσοφικά / Διάλογοι

Το έργο, του οποίου αμφισβητείται η γνησιότητα, αποτελεί υπερασπιστικό του Σωκράτους και παρουσιάζει μια διαφορετική εκδοχή σε σχέση με την «Απολογία» του Πλάτωνα, προβάλλοντας την ηθική και τη σοφία του φιλόσοφου δασκάλου του.

  • «Απομνημονεύματα» (σε τέσσερα βιβλία).

Το έργο αποτελεί υπεράσπιση του Σωκράτη εναντίον της κατηγορίας ότι δεν πιστεύει στους θεούς και διαφθείρει τους νέους. Παρατίθενται, με μορφή αναμνήσεων, συζητήσεις και διάλογοι του μεγάλου στοχαστή και δασκάλου, με άλλους συνομιλητές και με τον Ξενοφώντα, με κύριο στόχο την αποκατάσταση της μνήμης του Σωκράτη.

  • «Οικονoμικός» (Ξενοφών).

Το έργο σε μορφή διαλόγου αρχίζει με έπαινο της γεωργίας. Ο Ισχόμαχος (δηλαδή ο Ξενοφώντας μεταμφιεσμένος), ένας εύπορος κτηματίας, περιγράφει στον Σωκράτη πως οργανώνει την ημέρα του, τον τρόπο με τον οποίο διοικεί το αγρόκτημα του και την μέθοδο με την οποία εκπαιδεύει τη νεαρή σύζυγο του στα οικιακά της καθήκοντα. Οι πρακτικές συμβουλές του έργου κατέστησαν τον συγγραφέα ιδιαίτερα αγαπητό καθώς το συγκεκριμένο σύγγραμμα θεωρείται από τα καλύτερά του.

  • «Συμπόσιον Φιλοσόφων».

Περιγράφεται μια συνεστίαση την οποία προσφέρει ο Καλλίας, εις ανάμνηση της νίκης του νεαρού Αυτόλυκου στα Παναθήναια. Στη διάρκεια του συμποσίου ο Σωκράτης διαλέγεται με άλλους φιλοσόφους και διατυπώνει τις απόψεις του για τις δύο όψεις του έρωτα (σωματικό και πνευματικό), την ηδονή, τον πλούτο, την ομορφιά και άλλα θέματα.

  • «Ιέρων ή τυραννικός».

Πολιτικό σύγγραμμα σε μορφή διαλόγου στο οποίο ο τύραννος των Συρακουσών, Ιέρων, συζητάει φανταστικά με τον ποιητή Σιμωνίδη για την τυραννία. Ο Σιμωνίδης συμβουλεύει τον Ιέρωνα, ώστε να γίνει η τυραννία πιο ανεκτή στον λαό αλλά και στον ίδιο τον τύραννο.

Διδακτικά

  • «Λακεδαιμονίων Πολιτεία».

Η αγάπη του Ξενοφώντα προς τη Σπάρτη τον οδήγησε στη σύνθεση του συγγράμματος αυτού, στο οποίο περιγράφει το πολίτευμα της, τη στρατιωτική της οργάνωση και τη λειτουργία των θεσμών της. Το πολίτευμα του Λυκούργου κι η σπαρτιατική βασιλεία αποτελούν για τον συγγραφέα τη βάση της σπαρτιατικής δυνάμεως.

  • «Αθηναίων Πολιτεία»
  • «Πόροι ή περί προσόδων».

Το έργο ασχολείται με τις οικονομικές συνθήκες της Αθήνας και περιλαμβάνει υποδείξεις και προτάσεις, μέσων και τρόπων, για την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της πόλεως.

  • «Ιππαρχικός» (Λόγος)
  • «Περί ιππικής»
  • «Κυνηγετικός»
  • «Κύρου Παιδεία» (σε οκτώ βιβλία).

Στο πνεύμα της σοφιστικής και της σωκρατικής ιδεολογίας και με πρότυπο τη λίγο ιστορική και πολύ μυθιστορηματική προσωπογραφία του ιδρυτή της Περσικής αυτοκρατορίας Κύρου Β', ο Ξενοφώντας συνθέτει την προσφιλή εικόνα του ιδανικού μονάρχη και περιέχει όχι μόνο την αγωγή αλλά κι όλη τη ζωή του.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Παραπομπές

  1. [Κύρου Ανάβασις, Ι 7,3.]
  2. [Κατά την χαρακτηριστική του έκφραση: ...την ελευθερίαν ελοίμην αν αντί ων έχω πάντων και άλλων πολλαπλασίων] Κύρου Ανάβασις, βιβλίο 1.7.4.]
  3. [Κύρου Παιδεία, VIII 8,26.]