Εβραίοι

Ως Εβραίοι (εβραϊκά: יהודים, γιεχουντίμ) προσδιορίζονται τα μέλη της εθνο-θρησκευτικής ομάδας που μοιράζονται την ίδια καταγωγή και την ίδια θρησκεία (Ιουδαϊσμός).

«Εβραίοι προσεύχονται σε συναγωγή το Γιόμ Κιπούρ»

Οι Εβραίοι ανέρχονται σήμερα σε περίπου 15 εκατομμύρια: υπολογίζεται ότι περίπου οι μισοί από αυτούς ζουν σήμερα στην εβραιοκρατούμενη Παλαιστίνη, στο έδαφος του κατοχικού κράτους του Ισραήλ (7.200.000), οι άλλοι μισοί στις ΗΠΑ (6.300.000) και 2.200.000 σε άλλες χώρες (κυρίως Γαλλία, Καναδάς, Μεγάλη Βρετανία, Αργεντινή, Ρωσία, Γερμανία) .

Αν και οι Εβραίοι δεν αποτελούν ξεχωριστή φυλή, είναι ένα ιδιόμορφο, παγιωμένο φυλετικό μείγμα ανατολικής προέλευσης και σε κάποιο βαθμό επίσης μια εθνοτική ομάδα λόγω της σχετικής γενετικής απομόνωσής τους επί χιλιάδες χρόνια. Ενώ είναι αμφισβητήσιμο το κατά πόσον πληρούν την έννοια του λαού, ωστόσο είναι σίγουρα μια εθνοθρησκευτική ομάδα.

Λέγεται ότι προέρχονται από τους Ισραηλίτες της Παλαιστίνης, την συνέχεια των οποίων αποτελούν. Μέχρι σήμερα, δεν υπάρχουν αξιόπιστες εξωβιβλικές πηγές που να υποστηρίζουν τη δημιουργία ενός συγκεκριμένου ξεχωριστού εβραϊκού λαού. Υπάρχουν διάφορες αμφιλεγόμενες θεωρίες που υποστηρίζουν ότι ορισμένες ομάδες Εβραίων δεν κατάγονται από τους ιστορικούς Ισραηλίτες της αρχαίας Μέσης Ανατολής. Μία από αυτές υποστηρίζει ότι οι Εβραίοι Ασκενάζι κατάγονται από τους Χαζάρους .

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Εβραίος ιστορικός του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, Shlomo Sand, έχει υποστηρίξει στο βιβλίο του «Η εφεύρεση του εβραϊκού λαού» ("The Invention of the Jewish People") αλλά και αλλού ότι πολλές εβραϊκές ομάδες προέκυψαν κυρίως μέσω του θρησκευτικού προσηλυτισμού των ντόπιων .

Από θρησκευτική άποψη, η προέλευση των Εβραίων, που αποκαλούνται επίσης Ιουδαίοι, ανάγεται μυθικά και φανταστικά (σύμφωνα με το Τανάχ και την Παλαιά Διαθήκη της Βίβλου) σε έναν υποτιθέμενο πρόγονο των δώδεκα φυλών του Ισραήλ που ονομάζεται Αβραάμ. Οι Εβραίοι εξαπλώθηκαν σε πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο (διασπορά) και παρέμειναν ενωμένοι, κυρίως λόγω της θρησκείας τους, η οποία κάνει αυστηρή διάκριση μεταξύ των Εβραίων και των μη Εβραίων (Goyim), οι οποίοι περιφρονούνται βαθύτατα στα θρησκευτικά τους κείμενα. Το αν οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν ή αν μετανάστευσαν αρχικά από την Παλαιστίνη για ιεραποστολικούς λόγους αποτελεί αντικείμενο εικασιών.

Η εβραϊκή ομάδα

Σήμερα είναι γενικά αποδεκτό ότι δεν υπάρχει ενιαία εβραϊκή φυλή. Αποτελούν ένα μείγμα με βάση φυλές της Εγγύς Ανατολής ενώ οι δυο κυριότεροι τύποι της ομάδας είναι οι Ασκενάζι Εβραίοι - πάνω από το 80% όλων των Εβραίων - και οι Σεφαραδίτες με υπο-ομάδα τους Μιζραχίτες. Ωστόσο, αυτό το φυλετικό μείγμα παρουσιάζει έναν χαρακτήρα που είναι σταθερά συνεπής εδώ και χιλιάδες χρόνια και είναι αρκετά ομοιόμορφος στον πυρήνα του, ώστε να προσομοιάζει με φυλή. Ανάμεσά τους διακρίνονται ακόμη και σήμερα οι Νεγροειδείς, Σημιτικοί, Χαμιτικοί, Χαζαρικοί και άλλοι μορφολογικοί τύποι. Αποτελούν, τρόπον τινά, τα άφυλλα κατακάθια παλαιών, εξαφανισμένων πολιτισμένων λαών. Αυτό δεν αλλάζει από το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια χιλιάδων ετών αυτό το άφυλο μείγμα μπόρεσε μέσω της αυστηρής ενδογαμίας να δημιουργήσει έναν νέο τύπο που θα μπορούσε να έχει τον χαρακτήρα μιας νέας φυλής.

Οι Εβραίοι του Νότου (Σεφαραδίτες) έχουν μια πιο ανατολίτικη εμφάνιση και βρέθηκαν κυρίως στη Βόρεια Αφρική, την Πορτογαλία, την Ισπανία, την Ιταλία και τα Βαλκάνια. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ακολούθησε ένα κύμα αφίξεων στην Παλαιστίνη . Στην περίπτωση των ανατολικών Εβραίων (Ασκενάζι), η εμφάνιση της Εγγύς Ανατολής είναι έντονη. Ωστόσο, έχουν ήδη απορροφήσει σκανδιναβικά, χαμιτικά και νέγροειδή φυλετικά τμήματα στην παλιά τους πατρίδα και ανατολικοβαλτικά, ανατολικά και εσωτερικά ασιατικά φυλετικά τμήματα στην Ανατολική Ευρώπη. Οι Ασκενάζι Εβραίοι δεν είναι μόνο μια θρησκευτική κοινότητα, αλλά και μια ειδική εθνοτική ομάδα που ξεχωρίζει από το περιβάλλον της μέσω της γλώσσας γίντις, της δικής της φορεσιάς και των δικών της εθίμων, και στο παρελθόν επίσης μέσω της δικής της πολιτικής διοίκησης και οργάνωσης. Το πλεόνασμα γεννήσεων από τις αρχές του 20ού αιώνα οδήγησε σε μαζική μετανάστευση προς τη Βόρεια Αμερική.

Ιστορία της εβραϊκής διασποράς

ασσυριακή και περσική περίοδος

Αν και συνήθως η περίοδος της «βαβυλώνιας αιχμαλωσίας» θεωρείται η αρχή της «εξόδου» των Εβραίων από τη γη τους, συνεπώς και η αρχή του «πόθου της επιστροφής στην Παλαιστίνη», η πρώτη αναγκαστική μετακίνηση των Εβραίων έγινε όταν το Ισραήλ, μέρος του βασιλείου του Σολομώντα (το άλλο ήταν ο Ιούδας), κατακτήθηκε από τον Ασσύριο βασιλιά Σαργών Β΄ τον 8ο αι. π.Χ. Χιλιάδες Ισραηλίτες εκδιώχθηκαν για να επανεγκατασταθούν στην Ασσυρία, ένα σύνηθες μέτρο που εφάρμοζαν οι κατακτητές εκείνη την εποχή. Ο βασιλιάς Σαργών όχι μόνο πούλησε Εβραίους ως σκλάβους στην αγορά, αλλά και τους έστειλε να αποικίσουν επιλεγμένες περιοχές της μεγάλης αυτοκρατορίας του. Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι οι Ισραηλίτες ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο. Το «Βασίλειο του Ισραήλ» εμπορευόταν εκτενώς με τη Φοινίκη και τη Συρία, ενώ ευρισκόμενο πάνω στους δρόμους προς την Ασία, τη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο είχε αστικοποιηθεί πολύ περισσότερο από το «Βασίλειο του Ιούδα» που παρέμενε μια χώρα φτωχών και συντηρητικών βοσκών.

Από την εποχή του Σολομώντα εξάλλου, οι υπήκοοί του, αλλά και οι Τύριοι και οι Φοίνικες είχαν αρχίσει να σχηματίζουν κοινότητες σε όλη την αχανή επικράτεια της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. Σύμφωνα με τον αμερικανο-εβραίο ιστορικό, Nathan Ausubel όταν οι Εβραίοι οδηγήθηκαν στην Βαβυλώνα από τον Ναβουχοδονόσορα, βρήκαν στη χώρα αιχμαλωσίας τους μεγάλες και καλά ριζωμένες εβραϊκές κοινότητες που είχαν εγκατασταθεί εκεί από τον όγδοο αιώνα. Οι νεοεισερχόμενοι απλώς διόγκωσαν τους αριθμούς τους .

Την περίοδο της αναγκαστικής εγκατάστασης στη Βαβυλώνα, οι πλούσιοι Εβραίοι συνέχισαν να ασχολούνται με τα προσοδοφόρα επαγγέλματά τους, το εμπόριο και την τοκογλυφία. Aρχικά κοινότητα της θρησκείας, της γλώσσας και του τρόπου ζωής αρκούσε για να διατηρηθεί τη συνοχή μιας κοινότητας. Αλλά αυτοί οι δεσμοί άρχισαν να εξασθενούν σταδιακά κάτω από την επίδραση διαφόρων γειτονικών πολιτισμών, και ως αποτέλεσμα των συχνών επιγαμιών και της δυναμικής εκτόπισης της εβραϊκής γλώσσας από την αραμαϊκή. Tο πλούσιο τμήμα των εβραϊκών κοινοτήτων της Βαβυλώνας έβλεπε αυτή τη διαδικασία της αφομοίωση με ανησυχία, ως απειλή για την εξουσία τους: δεν μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα ασκήσουν τον έλεγχό τους τόσο αποτελεσματικά σε μια ανοιχτή και κάπως ξένη κοινωνία, όσο μέσα σε μια κλειστή κοινότητα.
Τότε ακριβώς εμφανίζεται ο θεσμός της Συναγωγής στην πρώιμη μορφή του. Με την επανεγκατάσταση στο Ισραήλ αυτός ο θεσμός που λειτούργησε τόσο ασφυκτικά, που στο τέλος έμοιαζε με φυλακή, αναπτύχθηκε ακόμα περισσότερο ώστε να συμπεριλάβει όλες τις σφαίρες της ζωής ενός Εβραίου. «Η συναγωγή ήταν ένας επαναστατικός θεσμός από την αρχή της ίδρυσής της, ενσωματώνοντας δραματικές θρησκευτικές και κοινωνικές αλλαγές. Φαίνεται ότι το μοναδικό αυτό εβραϊκό δημιούργημα επηρέασε τη μετέπειτα ανάπτυξη τόσο της χριστιανικής εκκλησίας όσο και του μουσουλμανικού τζαμιού. Όπως μαρτυρά το ελληνικό της όνομα - συναγωγή - "τόπος συνάθροισης" -, λειτουργούσε ως κοινοτικό κέντρο, στεγάζοντας τις δραστηριότητες του σχολείου, του δικαστηρίου, του ξενώνα, του φιλανθρωπικού ταμείου και του τόπου συνάντησης της τοπικής εβραϊκής κοινότητας....»

Oι μεταναστεύσεις (αναγκαστικές και μη) των Εβραίων κατά την αρχαιόττητα

Ο θεσμός της συναγωγής ενίσχυσε κατά πολύ τον κοινοτικό χαρακτήρα της τήρησης των εβραϊκών θρησκευτικών τελετουργιών και καθήλωσε τις εβραϊκές κοινότητες στη μέγγενη ενός ακόμη περισσότερου υποχρεωτικού τελετουργικού. Η εξουσία της Συναγωγής χρησιμοποιήθηκε για την προώθηση των συμφερόντων της πλούσιας μειονότητας. Φυσικά, η μεταμόρφωση των συναγωγών σε θρησκευτικά, πνευματικά κέντρα των εβραϊκών κοινοτήτων ήταν μια σταδιακή διαδικασία, η οποία, επιπλέον, δεν εμπόδισε, αλλά, αντίθετα, χρησίμευσε για περαιτέρω αύξηση των εμπορικών και χρηματοοικονομικών δραστηριοτήτων της κοινότητας.

Όταν το 538 π.Χ. ο Κύρος, ο Πέρσης κατακτητής της Βαβυλώνας, επέτρεψε στους Ιουδαίους να επιστρέψουν στην Ιερουσαλήμ, η μεγάλη μάζα του ιουδαϊκού λαού, παρέμεινε στη Βαβυλώνα. Αυτή η άποψη υποστηρίζεται και από τον διακεκριμένο Ασσυριολόγο A. T. Olmstead, ο οποίος έγραψε: «...Δεν είναι λογικό να περιμένει κανείς ότι οι Εβραίοι θα εγκατέλειπαν την εύφορη Βαβυλωνία για τους άγονους λόφους του Ιούδα...». ]] Η δημιουργία νέων εβραϊκών κοινοτήτων συνεχίστηκε και την περίοδο της Περσικής Αυτοκρατορίας, παρόλη τη δυνατότητα ελεύθερης εγκατάστασης στη Παλαιστίνη. Εβραίοι έμποροι ακολουθούσαν τον περσικό στρατό, τον οποίο προμήθευαν με διάφορα αναγκαία είδη με αποτέλεσμα να αποκτήσουν μόνιμες βάσεις σε ακόμα πιο πολλές περιοχές. Τις ίδιες υπηρεσίες πρόσφεραν και στον στρατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

ρωμαϊκή περίοδος

Ευδοκιμούσες εβραϊκές κοινότητες υπήρχαν από καιρό στην Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή, στη Συρία και τη Μεσοποταμία, στην Ιταλία και την Ελλάδα Κατά την έναρξη της Χριστιανικής Εποχής, υπήρχαν περίπου 700.000 Εβραίοι στην Παλαιστίνη σε σύνολο τεσσάρων εκατομμυρίων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Στην Αλεξάνδρεια ζούσαν περίπου 200.000 Εβραίοι σε σύνολο 500.000 κατοίκων. Μάλιστα ο οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων έπαιρνε συχνά δυναμική τροπή που ανάγκαζε μέχρι και τον Αυτοκράτορα να επέμβει. Χαρακτηριστικά αναφέρεται, ότι ο Κλαύδιος «διέταξε τους Έλληνες να σεβαστούν τις ελευθερίες που ο Αύγουστος είχε εγγυηθεί στους Ιουδαίους, και προειδοποίησε τους Ιουδαίους να μην αναστατώνουν την πόλη για περισσότερα προνόμια ούτε να ενθαρρύνουν κρυφά, τη μετανάστευση Παλαιστινίων Εβραίων στην Αίγυπτο.

Τον 1ο αιώνα π.Χ. ο Ιουδαίος, Φίλων ο Αλεξανδρεύς περιγράφει την κατάσταση ως εξής:

«Γιατί οι Εβραίοι είναι τόσο πολυπληθείς που καμία χώρα δεν μπορεί να τους χωρέσει, και ως εκ τούτου κατοικούν σε πολλές από τις πιο ευημερούσες χώρες στην Ευρώπη και την Ασία, τόσο στα νησιά όσο και στην ηπειρωτική χώρα. Και ενώ κρατούν την ιερή πόλη όπου βρίσκεται ο ιερός ναός του Ύψιστου Θεού ως μητρική τους πόλη [εννοεί την Ιερουσαλήμ], τις άλλες πόλεις που διαμένουν σήμερα τις θεωρούν δικές τους σαν κληρονομιά από τους πατέρες, τους παππούδες και τους προγόνους τους ακόμη πιο πίσω, υπολογίζοντάς τες σε κάθε περίπτωση σαν την πατρίδα, στην οποία γεννήθηκαν και μεγάλωσαν...» 

αραβικό χαλιφάτο

Ερείπια κτιρίου στη Δήλο, που είχε προσδιοριστεί ως εβραϊκή συναγωγή του 2ου αι. π.Χ.. Ωστόσο, αυτή η άποψη σήμερα αμφισβητείται.

Η δημιουργία νέων εβραϊκών κοινοτήτων συνεχίστηκε εξίσου εντατικά κατά την περίοδο του αραβικού χαλιφάτου (7ος αιώνας μ.Χ.). Είναι ιστορικό γεγονός ότι η εμφάνιση του αραβικού χαλιφάτου επέφερε την αναβίωση της παλιάς εβραϊκής κοινότητας στη Βαγδάτη που κατά την ελληνιστική περίοδο είχε μαραζώσει. Η κοινότητα της Βαγδάτης εξελίχθηκε σε πνευματικό κέντρο των Εβραίων που ζούσαν μέσα και έξω το Χαλιφάτο. Αυτήν τη περίοδο εξάλλου έχουμε εντατική εγκατάσταση εβραϊκών κοινοτήτων στην Ισπανία, την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, δηλαδή, στις πιο ακμάζουσες επαρχίες του χαλιφάτου, στις οποίες οι Εβραίοι είχαν λίγους αντιπάλους ως έμποροι. Οι όροι «Εβραίος» και «έμπορος» χρησιμοποιούνταν σχεδόν ως εναλλάξιμοι.

μεσαίωνας

Στις αρχές του Μεσαίωνα εβραϊκοί οικισμοί εμφανίστηκαν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξάλλου, που ιδρύθηκε εκείνη την εποχή, ήταν φιλόξενη σε όλους εκείνους που διώκονταν στην Ευρώπη για θρησκευτικούς λόγους. Ο Αμερικανός Σιωνιστής ιστορικός, Ben Halpern, ισχυρίζεται ότι κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου οι υπήκοοι του σουλτάνου "μετακινούνταν ελεύθερα τόσο στην Παλαιστίνη , όσο και σε άλλα μέρη, από τη Βόρεια Αφρική έως τα Βαλκάνια. Αλλά οι Εβραίοι μετανάστες και κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, τη Δαμασκό και το Κάιρο, όπου οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες ήταν πολύ πιο ευνοϊκές, από ότι στην Παλαιστίνη. Τον 6ο αιώνα μ.Χ. η χριστιανική εκκλησία απαγόρευσε τον τοκοφόρο δανεισμό χρημάτων. Έτσι οι Εβραίοι στράφηκαν σταδιακά σε αυτό το πεδίο οικονομικών δραστηριοτήτων, και μάλιστα όταν τον 12ο αιώνα οι νόμοι που προέβλεπαν την τιμωρία του δανεισμού έγιναν ακόμα πιο αυστηροί (η Μουσουλμανική Εκκλησία επίσης απαγόρευσε τέτοιου είδους οικονομικές συναλλαγές) η τοκογλυφία έγινε η κύρια οικονομική δραστηριότητα των πλούσιων Εβραίων.

Στην Ευρώπη, οι Εβραίοι κατάφεραν να κατακτήσουν σημαντικό βαθμό αυτονομίας. Τα πρώτα ισπανικά και ιταλικά γκέτο της ύστερης μεσαιωνικής εποχής είχαν ζητηθεί από τους ίδιους τους Εβραίους ως ιδιωτικά, αυτοδιοικούμενα «εδάφη».  Από τον πρώιμο Μεσαίωνα, ο κορπορατιβισμός, η διαίρεση της κοινωνίας σε χωριστές και αυτοδιοικούμενες οντότητες (συντεχνίες) , ήταν ο θεσμός που επέτρεπε σε έναν ηγεμόνα να εκχωρεί κυβερνητικές ευθύνες σε βαρόνους, δούκες, δήμους, συντεχνίες, ακόμη και πανεπιστήμια, με την προσδοκία ότι θα εκτελούσαν διοικητικά καθήκοντα που αυτός, ο βασιλιάς, δεν είχε την πολυτέλεια να εκτελέσει ο ίδιος. Σύμφωνα με αυτό το σύστημα, παραχωρήθηκε και η αυτονομία στους Εβραίους. Οι εβραϊκές κοινότητες στη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες απολάμβαναν την "προστασία" των μοναρχών που είχαν έννομο συμφέρον για την ύπαρξη και τη δραστηριότητά τους αφού οι φόροι που επιβάλλονταν σε αυτές κατέληγαν απευθείας στα βασιλικά ταμεία. Έχει υπολογιστεί ότι οι φόροι από τους Εβραίους ανέρχονταν στο 1/12 του συνολικού βασιλικού εισοδήματος.

Οι θρησκευτικές διώξεις των Εβραίων κατά τον Μεσαίωνα οφείλονταν σε μεγάλο βαθμό σε οικονομικά κίνητρα. Οι βασιλείς πολύ συχνά εκμεταλλεύονταν την εξουσία τους για να απαλλαχθούν από τα χρέη τους στους Εβραίους εμπόρους και τραπεζίτες ακόμα και με βίαια μέσα. Ο θρησκευτικός φανατισμός τροφοδοτήθηκε πολλές φορές από την κυρίαρχη χριστιανική τάξη για να απαλλαγεί από την διογκούμενη εβραϊκή οικονομική ευημερία, όταν αυτή έφτανε να απειλεί τόσο την ευημερία των φεουδαρχών όσο και την ευημερία των χριστιανών εμπόρων. . Με την εξαπόλυση βίαιων πογκρόμ κατά των Εβραιών οι μεταναστευτικές τους ροές από την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Αγγλία και αλλού, κινήθηκαν προς ανατολάς, προς την Πολωνία αρχικά και την Ρωσία μετέπειτα. Από τον 16ο αιώνα και μετά, ο μισός πληθυσμός του εβραϊκού κόσμου, συνολικά 3,5 εκατομμύρια άνθρωποι, διέμεναν στην Πολωνία και την Ουκρανία. 

Αντίστοιχα, το 1770 για παράδειγμα, στην Παλαιστίνη δεν κατοικούσαν παρά μόνο 5.000 Εβραίοι.

σύγχρονη εποχή

Η γέννηση του Σιωνισμού

Ο αντίκτυπος των γιγαντιαίων ανακατατάξεων και εξελίξεων στη ζωή των ανθρώπων που συνόδευσαν την κατάρρευση του φεουδαρχικού συστήματος, τη ραγδαία ανάπτυξη του καπιταλισμού , και τη γαλλική αστική επανάσταση, ήταν τόσο ισχυρός που γκρέμισε τα μεσαιωνικά τείχη των εβραϊκών γκέτο. Στην εποχή του καπιταλισμού τα τείχη των εβραϊκών γκέτο κατέρρευσαν ανοίγοντας το δρόμο για την απρόσκοπτη αφομοίωση τους, η οποία είχε διακοπεί για το σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα του Μεσαίωνα.
«Σε όλη την Ευρώπη», έγραφε ο Λένιν, »η παρακμή του μεσαιωνισμού και η ανάπτυξη της πολιτικής ελευθερίας πήγαιναν χέρι-χέρι με την πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων, την εγκατάλειψη των γίντις για τη γλώσσα των ανθρώπων ανάμεσα στους οποίους ζούσαν, και, γενικά, την αναμφισβήτητη προοδευτική αφομοίωσή τους με τον περιβάλλοντα πληθυσμό".

Ομοίως και ο Λέοναρντ Στάιν αναφέρει ότι «Οι χειραφετημένοι Εβραίοι της Δύσης δεν μπορούσαν πλέον να θεωρούν τους εαυτούς τους εξόριστους που ζούσαν σε έναν ξεχωριστό κόσμο. Είχαν ριζώσει γερά στις χώρες της γέννησής τους, στις οποίες ήταν προσκολλημένοι, όχι μόνο με πολιτική υποταγή, αλλά και με τους στενότερους δεσμούς ενδιαφέροντος και αγάπης.»

Δείτε επίσης

• Σιωνισμός
• Χριστιανικός Σιωνισμός

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org