Αγιογραφία
Η αγιογραφία, ιδιαίτερος κλάδος της ζωγραφικής ο οποίος ασχολείται με την εικονογράφηση μορφών αγίων και θρησκευτικές παραστάσεις ή η απεικόνιση αγίων και θρησκευτικών σκηνών, δηλαδή θεμάτων που άπτονται της θρησκευτικής πίστεως, δηλαδή η ζωγραφική απεικόνιση αγίων ή θρησκευτικών σκηνών από τα συναξάρια και τους βίους των Αγίων. Έχει ως πηγή εμπνεύσεως της την Αγία Γραφή, τους βίους των Χριστιανών αγίων και όλα τα εκκλησιαστικά βιβλία. Η αγιογραφία, άρρηκτα συνδεδεμένη με την πίστη και την παράδοση, αποτελεί το αποκλειστικό εργαλείο για την εικονογράφηση του εσωτερικού των εκκλησιών, για τη διακόσμηση των ιερών βιβλίων και κυρίως των χειρογράφων αλλά και για την κατασκευή φορητών εικόνων.
Περιεχόμενα
Ιστορική αναδρομή
Η αγιογραφία, σαν τέχνη, έχει μακροχρόνια παράδοση και από τον πρώτο καιρό της εμφανίσεως της δημιούργησε συγκεκριμένα πρότυπα, τα οποία ακολουθεί με απόλυτο τρόπο και διέπεται από αυστηρούς κανόνες, τόσο στην θεματολογία της όσο και την τεχνική της εκτελέσεως της. Συνεπώς διαφέρει από τη λεγόμενη ελεύθερη τέχνη, που, και στην απεικόνιση θρησκευτικών θεμάτων, χρησιμοποιεί πάντα τους κανόνες και τα καλλιτεχνικά μέσα της ζωγραφικής. Από την εποχή της Αναγεννήσεως και κυρίως μετά την ανάπτυξη της χριστιανικής τέχνης στην Δύση εμφανίστηκε πλήθος από σημαντικούς και μετέπειτα καταξιωμένους καλλιτέχνες που δημιούργησαν πραγματικά αριστουργήματα με θρησκευτικά θέματα. Οι καλλιτέχνες αυτοί είχαν ως σκοπό τους την πρόκληση καλλιτεχνικής συγκινήσεως του θεατή λόγος για τον οποίο απέχουν από τα καθιερωμένα πρότυπα της εκκλησίας. Οι καλλιτέχνες αυτοί, μεταξύ τους ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, Βελάσκουεθ, Ντίρερ, ο Ελληνικής καταγωγής Δομίνικος Θεοτοκόπουλος και άλλοι, δε θεωρούνται αγιογράφοι.
Εμφάνιση της Αγιογραφίας
Ο Χριστιανισμός, σχεδόν με την εμφάνιση του, αποτέλεσε αντικείμενο διωγμών από τους εθνικούς και ειδωλολάτρες. Οι πιστοί της νέας θρησκείας, οι χριστιανοί, κατέφευγαν σε κρύπτες και κατακόμβες για τις συγκεντρώσεις τους, προκειμένου να επιδοθούν στην ανάγνωση και τη μελέτη των εκκλησιαστικών βιβλίων και των επιστολών των Αποστόλων. Σταδιακά οι χριστιανοί άρχισαν να στολίζουν τους χώρους των συγκεντρώσεων τους με απεικονίσεις φυτών και ζώων καθώς και με διάφορα σύμβολα, παραστάσεις κυρίως αλληγορικές. Σ' αυτές ο Ιησούς Χριστός συμβολιζόταν με ένα ψάρι (Ιχθύς) ή Αμνός ή Καλός Ποιμένας, οι νεκροί δέονται ενώπιον του Θεού, ή συμβολικές σαν περιστέρια, παγώνια, ελάφια, άγκυρες, στεφάνια, πλοία και άλλα, σύμβολα της ειρήνης, της αθανασίας, ελπίδας, ζωής, νίκης.
Από τον 4ο αιώνα αρχίζουν να διαμορφώνονται οι μορφές του Χριστού, της Θεοτόκου των προφητών και των μαρτύρων και η αγιογραφία αρχίζει και αναπτύσσεται. Οι βάσεις της διαμόρφωσης της αγιογραφίας σαν τέχνης ιδιαίτερης, ιδιόμορφης και αυτοτελούς, τέθηκαν μετά την κατάπαυση των διωγμών και την ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως από τον Αυτοκράτορα και μετέπειτα Άγιο, Μεγάλο Κωνσταντίνο. Μετά τη δημοσίευση του διατάγματος των Μεδιολάνων ολόκληρη η αυτοκρατορία εξελίχθηκε σταδιακά σε χριστιανικό κράτος και η αγιογραφία έγινε, σχεδόν, η επίσημη τέχνη του Βυζαντινού κράτους, λόγος για τον οποίο ονομάστηκε τέχνη βυζαντινή.
Ανάπτυξη της Αγιογραφίας
Η βαθιά θρησκευτικότητα των Βυζαντινών, ο θρησκευτικός τους πόθος και η ανάγκη τους για τακτικό εκκλησιασμό, οδήγησαν στην ανέγερση επιβλητικών ναών, λόγοι που δημιούργησαν την ανάγκη της πλούσιας εσωτερικής διακοσμήσεως αρχικά με ξυλόγλυπτα έργα, όμως στη συνέχεια κυρίως με αγιογραφίες και οδήγησαν στην αλματώδη ανάπτυξη της τέχνης της Αγιογραφίας, παράλληλα με την αρχιτεκτονική, τη διακοσμητική και την γλυπτική τέχνες. Είναι πλέον η εποχή που η εικόνα, κι ότι αυτή συμβολίζει, αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα των ιερών βιβλίων και το σπουδαιότερο στολίδι των ναών αλλά και των μονών που επίσης γνώρισαν άνθηση.
Κλάδοι Αγιογραφίας
Η εικόνα δεν είναι μια απλή θρησκευτική ζωγραφιά, αλλά μια παράσταση γεμάτη συμβολισμούς. Έτσι, για παράδειγμα, τα μάτια ζωγραφίζονται μεγάλα, για να μας υπενθυμίζουν ότι έχουν δει τα «μεγάλα» και «υψηλά». Το κεφάλι, πολλές φορές, είναι αφύσικα διογκωμένο συμβολίζοντας την άνωθεν σοφία. Η μύτη είναι στενή και επιμήκης, γιατί δεν «οσφραίνεται» τα του κόσμου, αλλά «την οσμήν ευωδίας πνευματικής». Τα χρώματα των ενδυμάτων και των ζώων, τα σχήματα των βουνών, όλα αποκτούν έναν χαρακτήρα συμβολικό, μυστικό και ταπεινό.
Τέσσερις, κυρίως, τρόποι χρησιμοποιήθηκαν και έκτοτε επικράτησαν στη διακόσμηση των εκκλησιαστικών κτιρίων:
Ψηφιδωτά
Αρχικά, με τα ψηφιδωτά διακοσμήθηκαν τα πατώματα των εκκλησιών και κατασκευάστηκαν εικόνες εξαιρετικής τέχνης. Πάνω σ' έναν ομοιόμορφο κάμπο-φόντο προβάλλονται οι φιλοτεχνημένες με εκτυφλωτικά χρώματα μορφές και σκηνές και δίνουν την εντύπωση ανάγλυφου. Τον 7ο αιώνα τα αριστουργήματα αυτής της τέχνης είναι τα ψηφιδωτά των ναών της Ραβέννας (Βαπτιστήριο, Άγιος Βιτάλιος, Άγιος Απολλινάριος), του ναού του Αγίου Δημητρίου της Θεσσαλονίκης, της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης και, τέλος, της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινουπόλεως. Επίσης από τον 7ο αιώνα αρχίζει η καθιέρωση του χρυσού "κάμπου" αντί του γαλάζιου που εφαρμοζόταν κατά τον 4ο και 5ο αιώνα.
Ο χρυσός αιώνας των ψηφιδωτών τοποθετείται μεταξύ του 10ου και 12ου αιώνα. Η τεχνική γίνεται λεπτότερη, οι χρωματισμοί αρμονικότεροι, η τεχνοτροπία πιο σταθερή. Στην Αγία Σοφία, στην επιφάνεια του τρούλου, εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας και περιβάλλεται από τους Προφήτες και τους Αποστόλους. Στα μεγάλα τόξα της βόρειας και νότιας πλευράς εικονίζονται ιεράρχες και Πατέρες της εκκλησίας. Κατά τον 11ο αιώνα θαυμάσια δείγματα της τέχνης των ψηφιδωτών αποτελούν τα έργα της Μονής του Δαφνιού της μονής του Όσιου Λουκά, της Νέας Μονής Χίου, και της Αγίας Σοφίας του Κιέβου. Επίσης, κατά τον 12ο αιώνα, δημιουργήθηκαν στην Ιταλία αξιολογότατα ψηφιδωτά, όπως τα μεγαλοπρεπέστατα εσωτερικά της μητρόπολης Νονρεάλε, της Μαρτοράνα της Καπέλλα Πουλατίνα και άλλων. Κατά τον 14ο αιώνα η τεχνοτροπία ανανεώνεται και πάλι. Κάθε ακαμψία και αυστηρότητα των στάσεων εξέλιπε. Αληθινά τοπία αντικαθιστούν το χρυσό κάμπο. Από τα αριστουργήματα της περιόδου αυτής είναι τα μωσαϊκά της Μονής της Χώρας.
Στη μνημειακή ζωγραφική, η κρίση της εικονομαχίας προκάλεσε αφ' ενός μεν πλήρη ανακοπή της εξέλιξης της θρησκευτικής ζωγραφικής, αφ' ετέρου δε σημαντικές καταστροφές παλιότερων μνημείων. Ανεξάρτητα από τις διαμάχες στην περίοδο της εικονομαχίας, που διήρκησε από το 723 έως το 843, η διακόσμηση των εκκλησιαστικών κτιρίων συνεχίστηκε με εντατική ρυθμό, όμως άλλαξε η θεματολογία. Αμέσως μετά το τέλος της εικονομαχίας που χρονικά συμπίπτει, σχεδόν, με την επικράτηση της μακεδονικής δυναστείας, παρατηρείται νέα καλλιτεχνική ανάπτυξη.
Οι τοιχογραφίες
Σημαντικό είδος της αγιογραφίας αποτελούν οι τοιχογραφίες. Πρόκειται για λιγότερο πολυτελή τεχνική, στην οποία οι τεχνοτροπικές τάσεις είναι ανάλογες με των ψηφιδωτών, αλλά παρουσιάζουν περισσότερες ποικιλίες και διαβαθμίσεις. Κατά τον 10ο και 11ο αιώνα κυριαρχεί η τάση προς τις μεγάλες μνημειακές συνθέσεις, με έντονα περιγράμματα και εκφραστικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας της Αχρίδος και οι τοιχογραφίες των παρεκκλησιών του Οσίου Λουκά. Στις τοιχογραφίες του Καστελσπέριο της Ιταλίας, τον 12ο αιώνα, είναι φανερή η τάση για άμεση επιστροφή στα αρχαία πρότυπα. Χαρακτηριστικά δείγματα της εποχής αυτής είναι οι τοιχογραφίες των Αγίων Αναργύρων στην Καστοριά, του Αγίου Δημητρίου του Βλαδίμηρου και του Νερέδιτσι στη Ρωσία και η Δέηση στα υπερώα της Αγίας Σοφίας.
Κατά την εποχή της δυναστείας των Παλαιολόγων, από το 1204 έως την άλωση της πόλεως το 1453, η τέχνη της τοιχογραφίας γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη. Μεγαλύτερες συνθέσεις, πολυάνθρωπες, αποκτούν επικό μεγαλείο υψηλής πνοής, με την ήρεμη, αλλά ρυθμική κίνηση των ομάδων, με το γαλήνιο, αλλά ηρωικό, ήθος των προσώπων, με το σοφό και ισόρροπο φωτεινό χρωματισμό. Ποτέ άλλοτε η βυζαντινή ζωγραφική δεν θα φτάσει σε τέτοια τελειότητα. Κύριοι εκπρόσωποι της εποχής αυτής είναι ο Αστραπάς και οι γιοι του Μιχαήλ και Ευτύχιος, ο Μανουήλ Πανσέληνος, ο Καλλέργης. Κέντρο της νεωτεριστικής αυτής ροπής ήταν, πιθανότατα, η Θεσσαλονίκη. Το πνεύμα αυτό, τόλμημα για την εποχή, εκφράζεται στις τοιχογραφίες της Παρηγορήτισσας στην Άρτα, στην Πόρτα-Παναγιά των Τρικάλων, στην Αγία Σοφία Τραπεζούντας, στο Πρωτάτο του Άγιου Όρους, στη Μονή Βατοπεδίου και Χιλανδαρίου, στη μονή της Χώρας, στη μονή Παμακάριστου, Αγίων Θεοδώρων, στους Αγίους Απόστολους.
Η πολυμορφία των τεχνοτροπιών κατά την εποχή αυτή κάνει αδύνατη την κατάταξη σε σχολές, που πάντως συνδέονται με την ύπαρξη περισσότερων καλλιτεχνικών κέντρων. Ένα σημαντικό κέντρο ήταν ο Μυστράς, στα παλαιότερα μνημεία του οποίου, όπως Μητρόπολη, Άγιοι Θεόδωροι, Αφεντικό, δίνεται μια ανθολογία των γενικότερων ροπών της ζωγραφικής της εποχής. Στη Μητρόπολη θα συναντήσουμε την τοπική συντηρητική τεχνοτροπία στις σκηνές των θαυμάτων του Αγ. Δημητρίου και των ΑγΊΩΝ Αναργύρων, ενώ οι υπόλοιπες παραστάσεις ανήκουν σε πιο συγχρονισμένες σχολές. Άριστο δείγμα των ιδεαλιστικών και ακαδημαϊκών αντιλήψεων που επικρατούν κατά τον 14ο αιώνα αποτελούν οι τοιχογραφίες της Περίβλεπτου στο Μυστρά.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης τα καλλιτεχνικά κέντρα μετατοπίζονται προς την περιφέρεια, παράδειγμα οι περιπλανήσεις του ζωγράφου Ξένου του Διογένη στην Κρήτη. Εκεί θα εκκολαφτεί, κατά τις αρχές του 17ου αιώνα, μια νέα τέχνη, η κρητική σχολή, ενώ τον 16ο αιώνα βρίσκεται σε μεγάλη ακμή η τοιχογραφική αγιογραφία στο Άγιο Όρος, όπου συνεχίζεται η βυζαντινή παράδοση.
Φορητές εικόνες
Άλλο είδος αγιογραφίας αποτελεί η κατασκευή φορητών εικόνων που είναι ζωγραφισμένες σε ξύλο. Η εξέλιξη αυτού του είδους της αγιογραφίας αρχίζει από τον 4ο αιώνα. Μοναδικά δείγματα εξαιρετικής τέχνης του 5ου και 6ου αιώνα διασώθηκαν στη μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά, τα οποία αναπαριστούν τον Ιησού Χριστό, την Υπεραγία Θεοτόκο εν τω μέσω αγίων και τον Άγιο Πέτρο. Τον 9ο αιώνα οι λατρευτικές εικόνες, που παριστάνουν ιερά πρόσωπα, πληθαίνουν και παρ' όλο που διατηρούν πάντοτε αρχαϊκότερο χαρακτήρα, επηρεάζονται από τη σύγχρονή τους μνημειακή ζωγραφική. Μεταξύ των γνωστών εικόνων της εποχής διακρίνεται η Παναγία του Βλαδίμηρου, έργο του 12ου αιώνα, ο Άγιος Παντελεήμονας της μονής Λαύρας στον Άθω και σημαντικός αριθμός εικόνων, που διατηρούνται στη μονή Σινά. Κατά τον 13ο έως 15ο αιώνα οι φορητές εικόνες εξακολουθούν να αποτελούν εξαιρετικά μνημεία τέχνης λεπτολόγου. Στις λατρευτικές διατηρούνται οι χαρακτήρες των παλαιότερων εικόνων, αλλά σ' αυτές που παριστάνουν σκηνές υπάρχει όλη η χάρη και η κίνηση, η ευγένεια και το πάθος που χαρακτηρίζουν γενικότερα την εποχή αυτή.
Μικρογραφίες
Από τον 5ο αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται και η τέχνη της μικρογραφίας. Η Βίβλος, το Ευαγγέλιο και διάφορα άλλα βιβλία εικονογραφούνται με εικόνες θρησκευτικής παραδόσεως. Τα χειρόγραφα που σώζονται από την περίοδο αυτή, όπως ο Διοσκορίδης και η Γέννηση της Βιέννης, τα Ευαγγέλια του Ροσσάνο και της Σινώπης είναι έργα άφταστης τέχνης. Είναι σημαντικός ο αριθμός των χειρογράφων που διασώθηκαν από τον 9ο και 10ο αιώνα. Το γνωστό ψαλτήρι των Παρισίων, με έξοχες σκηνές τέχνης από τη ζωή του Δαβίδ, το ειλητάριο του Βατικανού με τον Ιησού του Ναυή, το λαμπρό Μηνολόγιο του Βατικανού με 430 περίπου μικρογραφίες, αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα της εποχής αυτής. Έξω απ' την Ελλάδα η αγιογραφία καλλιεργήθηκε πολύ στη Ρωσία με κέντρο το Κίεβο, στην Ιταλία με αγιογράφους τον Τζιότο, τον Καραβάτζιο, τον Τιτσιάνο και άλλους, στη Γερμανία, Γαλλία, Αίγυπτο, Αβησσυνία και σ' άλλες χώρες.
Υλικά αγιογραφίας
Τα απαραίτητα υλικά για την αγιογραφία είναι:
Βάση
Η Αγιογραφία γίνεται, συνήθως, πάνω σε ξύλο, όταν πρόκειται για φορητή εικόνα. Μπορεί, όμως, να γίνει και πάνω σε άλλα υλικά, όπως πέτρα, κεραμίδι κλπ. Για την αγιογράφηση σε τοίχους ναών προτιμάται ο μουσαμάς.
Πινέλα
Τα νούμερα, που χρησιμοποιούνται συνήθως είναι 00 (μηδέν), 8 (οκτώ), 5 (πέντε), 3 (τρία) και 2 (δύο).
Χρώματα
Τα χρώματα, συνήθως σε μορφή σκόνης, είτε προέρχονται από μέταλλα του υπεδάφους, είτε κατασκευάζονται τεχνητά στο εργαστήριο. Απολύτως αναγκαία είναι: ώχρα, κίτρινο καδμίου, σιέννα ωμή και ψημένη, όμπρα ωμή και ψημένη, κινναβάρι, πράσινο τσιμέντου, λευκό τιτανίου, χονδροκόκκινο, κόκκινο καδμίου, μαύρο, μπλε ultra marine, χρυσό, όλα καλής ποιότητος για να μη δημιουργηθούν μικρές μπάλες χρωμάτων. Τα χρώματα, που τα έχουμε αναμείξει με το αβγό, διατηρούνται έως και 10 μέρες μέσα στο ψυγείο.
Μιξιόν
Το μιξιόν είναι ειδική κόλα, που χρησιμοποιείται για το κόλλημα των φύλλων του χρυσού, η γομαλάκα, που χρησιμοποιείται ως στερεωτικό των χρωμάτων και του χρυσού και τα βερνίκια.
Ακόμη είναι απαραίτητα: Ξύδι & αυγό, καβαλέτο (επιδαπέδιο ή επιτραπέζιο), κοντάρι και παλέτα χρωμάτων.
Σκοπός & σχολές αγιογραφίας
Η αγιογραφία είναι εκκλησιαστικό διακόνημα και το έργο του αγιογράφου μοιάζει με το έργο του ιερέως. Ο άγιος Θεοδόσιος ο ερημίτης μας λέει: «...ο ένας συνθέτει το Σώμα και το αίμα του Κυρίου και ο άλλος το παριστά». Στις μέρες μας, λειτουργούν πολλές σχολές αγιογραφίας σε Μητροπόλεις και Δήμους, καθώς και ιδιωτικά εργαστήρια, όπου κάποιος μπορεί να παρακολουθήσει μαθήματα.
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- [Αγιογραφία-Μελέτη-Ιστορία impantokratoros.gr]
- [Η Βυζαντινή Αγιογραφία και η διαφορά από τις άλλες μορφές τέχνης eikonia.gr]
- [Αγιογραφία: η τέχνη που μοσχοβολάει θεό! gernaoallios.gr]
