Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη είναι πρωτεύουσα νομού στην Κεντρική Μακεδονία, που αντιστοιχεί περίπου στην περιοχή της αρχαίας Μυγδονίας, δηλαδή της περιοχής όπου ζούσαν οι αρχαίοι Μύγδονες και έχει 396.807 κατοίκους. Σχετικά με τον τρόπο που χτίστηκε η Θεσσαλονίκη και τη χρονολογία, δυο είναι οι επικρατέστερες εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη απ' αυτές την πόλη έκτισε ο Φίλιππος Β' και η δεύτερη, του γεωγράφου Στράβωνα, πως κτίστηκε το 316 π.Χ. από τον Κάσσανδρο, γιο του μεγάλου Μακεδόνα στρατηγού Αντίπατρου. Ο Κάσσανδρος μετά τη δολοφονία της Ολυμπιάδας, της μητέρας του Μεγάλου Αλέξανδρου, την Θεσσαλονίκη, την αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τον ίδιο πατέρα και έδωσε το όνομά της στη νέα πόλη. Η τοποθεσία ευνόησε τη νέα πόλη, που καθώς ήταν το κέντρο της Μακεδονίας και το κυριότερο λιμάνι της στο Θερμαϊκό κόλπο, αναπτύχθηκε γρήγορα κι ήταν γνωστή και στους αρχαίους χρόνους και στη βυζαντινή εποχή, αλλά και σήμερα που είναι συμπρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους.

Πύργος ΟΤΕ (Θεσσαλονίκη)

Θέση

Η πόλη αναπτύχθηκε στους πρόποδες του βουνού Χορτιάτη. Η θέση της έχει στρατηγική σημασία και χρησίμευε ως ορμητήριο πολέμου. Είναι στο κέντρο των δρόμων για την Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Ν. Βουλγαρία και Σερβία και εξυπηρετεί τη διακίνηση του εμπορίου. Υδρεύεται από τις πηγές του όρους Χορτιάτη κι από την πεδιάδα της Θεσσαλονίκης. Την παροχή ύδατος την ελέγχει ο Ο.Υ.Θ. (Οργανισμός Υδρεύσεως Θεσσαλονίκης) όμως η πόλη αντιμετωπίζει πρόβλημα λειψυδρίας κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, ιδίως στις ακραίες συνοικίες της.

Κλίμα

Το γεγονός ότι η πόλη βρίσκεται σε άμεση επαφή με τη θάλασσα και ότι σε μικρή απόσταση απ' αυτή βρίσκονται οι λίμνες του Λαγκαδά κάνουν το κλίμα της χαρακτηριστικά υγρό με πολλές και πυκνές ομίχλες, ιδίως κατά τις χειμωνιάτικες πρωινές ώρες. Την πόλη μαστίζει ένας βόρειος δυνατός και παγωμένος αέρας, ο Βαρδάρης, που πήρε την ονομασία του από το γεγονός ότι φυσά από τη μεριά του Αξιού ποταμού, που ονομάζεται Βαρδάρης στη λαϊκή γλώσσα.

Πολιτισμός

Η Θεσσαλονίκη διαθέτει αξιόλογα μνημεία της αρχαίας και της βυζαντινής εποχής, που άφησε πλήθος ωραιότατων εκκλησιών, ώστε ονομάστηκε νεωκόρος (= φρουρός των ναών). Ο Δαν. Φιλιππίδης και ο Γρηγ. Κωνσταντάς γράφουν : "Σαλονίκη, Θεσσαλονίκη, είναι η μητρόπολη τώρα της Μακεδονίας, πόλη παλαιότατη, περίφημη, μεγάλη, πολυάνθρωπη, ομορφότατη και εμπορικότατη". Η Θεσσαλονίκη λεγόταν Θεσσαλονικεία στους αρχαίους χρόνους, όπως Αλεξανδρεία, Κασσανδρεία κ.ά. Σε νομίσματα βρίσκονται οι λέξεις Θεσσαλονίκη και Θεσσαλονεικέων και είναι της εποχής του Αύγουστου, του Αλέξανδρου Σεβήρου κ.ά. Πιθανώς να έχουν ρίζα από τα ονόματα Θεσσαλο + Νέκη ή Νείκα, ονόματα γυναικών, που είναι γραμμένα σε επιγραφές της εποχής εκείνης. Ο λαός χρησιμοποιούσε τον τύπο Σαλονίκη. Ο Πολύβιος, ο ιστοριογράφος, την αναφέρει με το όνομα Θεσσαλονίκη. Πολλοί λόγιοι ονομάζουν την πόλη και Θέρμη, αν και αποδείχθηκε ότι η αρχαία Θέρμη βρίσκεται 10 χιλιόμετρα μακριά της.

Ραδιόφωνο-Τύπος

Το 1932 η πόλη απέκτησε τον πρώτο ραδιοφωνικό σταθμό, που ήταν ιδιοκτησία του Χρήστου Τσιγγιρίδη και βρισκόταν στο χώρο της εκθέσεως της Θεσσαλονίκης. Στην αρχή το έργο του ήταν η διαφήμιση των προϊόντων της κι αργότερα περιέλαβε και προγράμματα για την ψυχαγωγία του κοινού. Ο σταθμός διατηρήθηκε σε λειτουργία ως την περίοδο της Κατοχής της Ελλάδος από τις δυνάμεις του Άξονα και πρόσφερε σημαντικές υπηρεσίες στην περιοχή. Η "Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών" έχει συμβάλλει, επίσης, στην προώθηση και κίνηση των γραμμάτων εκδίδοντας κατά καιρούς έργα σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων. Στη πόλη κυκλοφορούν οι εφημερίδες "Μακεδονία", "Ελληνικός Βορράς", "Θεσσαλονίκη", αθλητικές εφημερίδες κ.ά. ενώ λειτουργού θέατρα, μεταξύ τους το Κρατικό Θέατρο βορείου Ελλάδος, η αίθουσα θεάτρου στον "Κήπο Λευκού Πύργου", το "Αλεξάνδρειο μέλαθρο", αλλά και αρκετές αίθουσες κινηματογραφικών προβολών.

Ρυμοτομία

Η Θεσσαλονίκη κτίστηκε σε ημικύκλιο, στην άκρη της παραλίας, μέχρι τα τείχη του Επταπύργιου, με τα προάστια και τους συνοικισμούς της, Καλαμαριά, Τούμπα, Αρετσού κ.ά. Χωρίζεται κάθετα από την οδό Βασιλίσσης Σοφίας ή Εθνικής Άμυνας, που αρχίζει από την παραλία, όπου βρίσκεται ο χώρος του Λευκού Πύργου και το θαλάσσιο τείχος και φτάνει μέχρι το μακρινότερο σημείο του τείχους αυτού στο βόρειο μέρος της πόλης. Έτσι διακρίνεται η παλιά από τη νέα πρωτεύουσα, που λέγεται "Τμήμα Εξοχών". Από βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά χωρίζεται από την Εγνατία οδό. Είναι πολύ αρχαίος δρόμος, στρατιωτικής και εμπορικής, σημασίας κι άρχιζε απ' τη Ρώμη διέσχιζε το Δυρράχιο και έφτανε στη Θεσσαλονίκη, για να συνεχιστεί μέχρι την Κωνσταντινούπολη.

Συγκοινωνία

Η πόλη διαθέτει σύγχρονους δρόμους, που τη συνδέουν με τη βόρεια και νότια Ελλάδα, με την Ήπειρο, πρώην Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Θράκη. Στη Θεσσαλονίκη καταλήγει και η εθνική οδός Αθηνών-Λαμίας-Λάρισας-Θεσσαλονίκης, ενώ η νέα χάραξη της (η παλιά ακολουθούσε άλλη διαδρομή) είναι κατασκευασμένη με τις πλέον σύγχρονες προδιαγραφές, συντομεύει χρονικά την απόσταση μεταξύ των δύο πόλεων και παρέχει τη μεγαλύτερη δυνατή ασφάλεια στους οδηγούς. Με τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, καθώς και με το εξωτερικό η Θεσσαλονίκη έχει πυκνότατη οδική, σιδηροδρομική, αεροπορική και ατμοπλοϊκή συγκοινωνία. Το αεροδρόμιο της πόλεως στη θέση Μίκρα εξυπηρετεί με ικανοποιητικό τρόπο τις ανάγκες της επιβατικής κίνησης.

Λαογραφία

Η πόλη της Θεσσαλονίκης, ένα από τα διαχρονικά κέντρα του Ελληνισμού από τα παλιά χρόνια, πήρε όψη κοσμοπολίτικη στη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και μετά το 1925 μετεξελίχθηκε σε πνευματικό κι επιστημονικό κέντρο της βορείου Ελλάδος, με την ίδρυση του πανεπιστήμιού. Χαρακτηριστικό της είναι η διατήρηση των εθίμων και συγχρόνως η εξέλιξή της σε κέντρο πολιτισμού. Πριν την πυρκαγιά του 1917, είχε όψη ανατολίτικη με τους μουσουλμάνους, που κατοικούσαν εκεί. Το ανατολίτικο αυτό χρώμα το διέκοπταν τα ευρωπαϊκού ρυθμού σπίτια, οι εκσυγχρονισμένοι δρόμοι, τα καταστήματα και τα θέατρα, που είχαν αρχίσει να ξεφυτρώνουν, όπως στη συνοικία "Φραγκομαχαλάς", στη σημερινή πλατεία Βαρδάρη, όπου έμεναν οι επιφανείς ξένοι της Θεσσαλονίκης. Μετά την πυρκαγιά, η πόλη κτίστηκε αμφιθεατρικά, με τους πράσινους λοφίσκους, με όμορφα ψηλά κτίρια και σύγχρονα καταστήματα.

Στο βόρειο τμήμα της διατηρούνται ακόμη τα σπίτια με τα ανατολίτικα σχέδια, τα καλντερίμια και τα γραφικά καφενεδάκια. Η νέα πόλη κτίστηκε με βάση το σχέδιο των αρχιτεκτόνων Εμπράρ, Μώσου, Ζάχου και Νίκου Κιτσίκη και με τροποποίησή του από τον μηχανικό Δελαδέτσιμα. Γι'αυτό το σκοπό απαλλοτριώθηκε η έκταση που κάηκε και δόθηκε στους δικαιούχους της. Ανάμεσα στα ωραιότερα κτίρια που κτίστηκαν είναι τα υποκαταστήματα των τραπεζών Ελλάδας και Εθνικής, βυζαντινού ρυθμού, στην οδό Τσιμισκή ή Μεγάλου Αλέξανδρου, το μέγαρο Δρόσου κ.ά. Το ρυμοτομικό σχέδιο, που με βάση αυτό έχει κτιστεί η πόλη έγινε με αντικειμενικό σκοπό την ευκολία και την ταχύτητα διακινήσεως κατοίκων και επισκεπτών. Αν κι εξακολουθούν να υπάρχουν τα γραφικά καλντερίμια, χαρακτηριστικό της είναι το κάθετο ή παράλληλο των οδών της προς την παραλία (ιδίως στη νέα πόλη).

Δημογραφία

Στην περιοχή της Θεσσαλονίκης ανήκουν: ο δήμος Θεσσαλονίκης, που είναι ο μεγαλύτερος δήμος με πλούσια έσοδα, με τέλειο δίκτυο υπονόμων, μοναδικό στην Ελλάδα, ο δήμος Καλαμαριάς που βρίσκεται ανατολικά της πόλεως, ο δήμος Νεάπολης στα ΒΔ της, με τους συνοικισμούς Αναγέννηση, Παύλου Κουντουριώτη, Ομόνοια, Τρωάδα και Ελεύθερη Ζώνη, οι δήμοι Αμπελοκήπων, Αγίου Παύλου, Μενεμένης, Νέου Κορδελιού, Πανοράματος, Σταυρούπολης, Συκεών και Τριανδρίας. Συνοικίες και συνοικισμοί της είναι η Αγία Παρασκευή, οι Αμπελόκηποι, η Άνω Τούμπα, ο Βόσπορος, η Καλαμαριά, η Λεβαντή, η Νέα Κρήνη, του Χαρίλαου κ.ά. Σηματικές από τις πλατείες της πόλεως είναι οι, Αγ. Γεωργίου, Αγ. Δημητρίου, Αριστοτέλους, Ελευθερίας, Κολόμβου, Λευκού Πύργου, Μακεδονομάχων, Μ. Αλέξανδρου κ.ά., που είναι πλούσιες σε πράσινο με τα κηπάρια και τις δεντροφυτείες τους. Στο κέντρο της υπάρχει το μεγάλο πάρκο της πόλεως με έκταση 40 στρεμμάτων κι ακόμη το δάσος του Σέιχ-Σου στην ανατολική πλευρά της με κωνοφόρα δέντρα.

Ναοί

Οι εκκλησίες, που χτίστηκαν κατά τους βυζαντινούς χρόνους, χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους ως τζαμιά. Οι μεγαλύτερες εκκλησίες της Θεσσαλονίκης είναι: Η μητρόπολη, η εκκλησία του Αγ. Γρηγορίου Παλαμά, η εκκλησία της Αγ. Αικατερίνης, του προφήτη Ηλία, του αγίου Δημητρίου, της Κοίμησης της Θεοτόκου, της Ανάληψης, των Ταξιαρχών και άλλες. Ακόμη υπάρχουν και ιδιωτικές, όπως της αγίας Ελεούσας, της οσίας Ξένης, των Τριών Ιεραρχών κ.ά. Η πόλη έχει τα νεκροταφεία της Αγ. Παρασκευής στο δυτικό τμήμα, της Ευαγγελίστριας στον κεντρικό τομέα, το αρμενικό νεκροταφείο. Στο χώρο του νεκροταφείου αυτού βρίσκεται και το νεκροταφείο των Γερμανών στρατιωτικών του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Στα ανατολικά υπάρχει το νεκροταφείο των Άγγλων στρατιωτικών της ίδιας εποχής. Στο κέντρο της, κάτω από το συνοικισμό των 40 εκκλησιών, βρισκόταν το εβραϊκό νεκροταφείο στο χώρο του οποίου είναι κτισμένη η πανεπιστημιούπολη της Θεσσαλονίκης.

Διοίκηση-Υπηρεσίες

Πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχε η διαίρεση της βόρειας Ελλάδας σε τρία μέρη: Κεντρική Μακεδονία με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Δυτική με έδρα την Κοζάνη και Θράκη με έδρα την Κομοτηνή. Μετά τον πόλεμο παράμεινε η γενική διοίκηση της Θράκης κι ενώθηκαν οι άλλες δύο στη γενική διοίκηση της βόρειας Ελλάδας, με γενικό διοικητή, που έχει βαθμό υπουργού. Έτσι αντιμετωπίζονται τα προβλήματα, που ήταν δύσκολο να λυθούν με τον προηγούμενο τρόπο διοίκησης. Εξυπηρετούνται οι ακριτικές περιοχές και τα συμφέροντα του κράτους με την αποκέντρωση της εξουσίας και την αυτοδιοίκηση. Ο υπουργός της βόρειας Ελλάδας έχει αρμοδιότητες όλων των υπουργών, εκτός του υπουργού Δικαιοσύνης και εθνικής άμυνας, βοηθούμενος από ανάλογες βοηθητικές υπηρεσίες.

Στη συμπρωτεύουσα υπάρχουν νομαρχία, διεύθυνση μέσης εκπαίδευσης και στοιχειώδους, διεύθυνση αρχαιοτήτων, οικονομικών, βιομηχανίας, επιθεώρηση συγκοινωνιών, διεύθυνση γεωργίας, κοινωνική πρόνοια, δικαστήρια, αστυνομικές υπηρεσίες (γενική ασφάλεια, τροχαία, αγορανομία, τουρισμού κ.ά), προξενεία ξένων χωρών (Η.Π.Α. Γαλλίας, Βελγίου, Σουηδίας, Δανίας, πρώην Γιουγκοσλαβίας κ.ά.). Ακόμη υπάρχουν νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα (δημοτικό νοσοκομείο λοιμωδών νόσων, λαϊκό, ψυχιατρείο, σταθμοί πρώτων βοηθειών). Κοντά στο Ασβεστοχώρι υπάρχει το νοσοκομείο-σανατόριο. Κοντά στην πλατεία Συντριβανίου είναι το νοσοκομείο Α.Χ.Ε.Π.Α. Τα φιλανθρωπικά ιδρύματα είναι πολλά: ο Ερυθρός Σταυρός, η Ελληνική Μέριμνα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας Ηνωμένων Εθνών, η Χριστιανική Αδελφότης Νέων (Χ.Α.Ν.Θ.), η Χ.Ε.Ν.Θ. κ.ά.

Οικονομία

Η θέση της Θεσσαλονίκης ευνοεί την ανάπτυξη του εμπορίου. Υπήρξαν πριν από το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο πολλές οργανώσεις, που βοήθησαν την εμπορική ανάπτυξη. Το 1919 ιδρύθηκε το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, το 1923 το ναυτικό επιμελητήριο, το 1928 το γεωργικό επιμελητήριο και άλλα γραφεία και ιδρύματα, που οργάνωσαν και προστάτεψαν τη βιομηχανία και το εμπόριο. Η οικονομική κίνηση της πόλης άρχισε πάλι να παρουσιάζεται ικανοποιητική. Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης είναι κέντρο συγκοινωνιακό και εμπορικό, που συνδέει την ανατολή (Ινδίες, Μ. Ανατολή) με την Ευρώπη, από τους αρχαίους χρόνους. Από τους καιρούς της μακεδονικής εποχής (π.Χ.), τους αιώνες των Ρωμαίων, των Βυζαντινών η πόλη της Θεσσαλονίκης είχε γίνει κέντρο εμπορίου και συγκοινωνιών ανατολής-δύσεως, Εύξεινου πόντου-Αδριατικής.

Το λιμάνι περιλάμβανε την ανατολική προβλήτα, την ελληνική ελεύθερη ζώνη, τη γιουγκοσλαβική ελεύθερη ζώνη. Η ελληνική ζώνη (ή ελεύθερη ζώνη Θεσσαλονίκης) συγκέντρωνε πριν από τον πόλεμο τη διαμετακομιστική κι αποταμιευτική κίνηση και λειτουργεί από το 1925. Την είχαν ιδρύσει για να εξυπηρετείται το διαμετακομιστικό εμπόριο. Οι στόχοι των ιδρυτών ήταν μεγάλοι, αλλά ανατράπηκαν στη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής, οπότε καταστράφηκαν κρηπιδώματα, αποθήκες, ψυγεία, στάβλοι και τεχνικές εγκαταστάσεις από τους κατακτητές. Η επαναλειτουργία του λιμανιού άρχισε την 1η Αυγούστου του 1945, αφού επισκεύασαν τα καταστραμμένα μέρη του. Κτίστηκαν 2 μεγάλες αποθήκες (5.000 τ.μ.) κι άλλα χρήσιμα κτίρια για την εξυπηρέτηση του εμπορίου και την κίνηση των εμπορευμάτων.

Υπάρχουν ακόμη τα κοινά αποταμιευτήρια των εμπορευμάτων, οι στάβλοι, όπου παραμένουν τα ζώα των βαλκανικών χωρών. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους, ο τότε οικονομικός επιθεωρητής Γ. Κοφινάς συνέλαβε την ιδέα της ελεύθερης ζώνης, που εισηγήθηκε ο υπουργός οικονομικών Αλ. Διομήδης, στις 17 Νοεμβρίου 1914 και στις 18 Φεβρουαρίου 1923 άρχισε η οργάνωση της "ελεύθερης ζώνης της Θεσσαλονίκης". Βέβαια η επιτυχία της ίδρυσης αυτής της ζώνης ήταν μεγάλη κυρίως στο διαμετακομιστικό εμπόριο για τη Σερβία, Κροατία, Σλοβενία (νότια Γιουγκοσλαβία). Η διαμετακόμιση αυτή για την εξυπηρέτηση της Σερβίας διαιρείται:

• από το 1878 (ίδρυση της Σερβίας) ως το 1906 =
• ως 1922,
• ίδρυση ελληνικής και σερβικής ζώνης.

Στην αρχή εξυπηρετούνταν το εμπόριο στις βόρειες χώρες, Αυστρία και Ουγγαρία, που εκμεταλλεύτηκαν τη Σερβία επιβάλλοντας τη μείωση των εισαγωγών χοίρων και ζωικών προϊόντων της χώρας αυτής ("πόλεμος των χοίρων"). Αργότερα οι Σέρβοι, 1905, έκαναν τελωνειακή ένωση με τη Βουλγαρία παρά την αντίδραση των χωρών Αυστρίας-Ουγγαρίας. Αυτό ωφέλησε τους Σέρβους, που βρήκαν άλλες αγορές (Ελλάδα- Ιταλία- Γαλλία κλπ. ). Αργότερα οι Νεότουρκοι απαγόρεψαν τη διαμετακόμιση από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης κι αυτό έγινε μια από τις αιτίες του Α' Βαλκανικού Πολέμου. Το 1913 υπογράφτηκε το "προκαταρκτικό πρωτόκολλο" Σερβίας-Ελλάδας για τη χρησιμοποίηση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Στις 10 του Μάη 1914 έγινε η σύμβαση για την ίδρυση χώρου αναγκαίου για το διαμετακομιστικό εμπόριο της Σερβίας με Έλληνα λιμενάρχη για τα αστυνομικά καθήκοντα του χώρου. Στις 17 του Μάη 1927 έγιναν νέες συμφωνίες για την κτηνιατρική, τελωνειακή και σιδηροδρομική υπηρεσία της γιουγκοσλαβικής ελεύθερης ζώνης.

Στη σημερινή εποχή εκτελείται κάτω απ' την αιγίδα του Ο.Η.Ε. και τη βοήθεια των κυβερνήσεων Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας χωροταξική μελέτη εκβάθυνσης της κοίτης του Αξιού ποταμού, έτσι ώστε να γίνει πλωτός, με απώτερο σκοπό την ένωσή του με το Δούναβη. Άμα το έργο αυτό τελειώσει, αναμένεται μια χωρίς προηγούμενο αύξηση της εμπορικής δραστηριότητας του λιμανιού της πόλης.

=Βιομηχανία Διαθέτει πολλές βιομηχανίες, όπως

• διυλιστήρια πετρελαίου, νηματουργεία, εκκοκκιστήρια βαμβακιού, ταπητουργεία, πλεκτήρια, μεταξουργεία κλπ.
• Οικοδομικές βιομηχανίες (πλινθοκεραμοποιεία, μωσαϊκές πλάκες, λευκοσιδηρουργεία, βιομηχανίες ξύλου κ.α.).
• Τροφίμων (αλευρόμυλοι, σπορελαιουργεία, ζάχαρης, ζυμαρικών, φυτικών χυμών κλπ. ).
• Δέρματος και άλλες πολλές βιομηχανίες χαρτιού, καλλυντικών κ.ά.

Διεθνής Έκθεση

Η Διεθνής Έκθεση γίνεται από 1ης ως 30 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνο. Αναγνωρίστηκε διεθνώς, και λειτούργησε για πρώτη φορά το 1926, εδρεύει στην περιοχή του Γ' Σώματος Στρατού στη συνοικία Αγίας Φωτεινής. Στις 28 Μαρτίου 1940, τοποθετήθηκε ο θεμέλιος λίθος για τις μόνιμες εγκαταστάσεις της. Η έκθεση αυτή βοηθά στην εξάπλωση και γνωριμία των προϊόντων της Ελλάδας στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Εκτίθενται βιομηχανικά και γεωργικά προϊόντα (δημητριακά, τυροκομικά, ελαιοειδή, εδώδιμα κλπ. ), είδη ρούχων και υποδημάτων, ηλεκτρικά, δερμάτινα, πλαστικά κ.ά. Συμμετέχουν πολλά κράτη με τους αντιπροσώπους τους ή στο κρατικό περίπτερο, αν η συμμετοχή τους είναι επίσημη, όπως Ιταλία, Γερμανία, Ρουμανία, Τσεχοσλοβακία, Ελβετία, Πολωνία, Βουλγαρία κ.ά.

Ιστορία

Στην εποχή του Φίλιππου και του γιου του Αλέξανδρου το μακεδονικό κράτος είχε την πόλη της Θεσσαλονίκης ως την κορωνίδα του. Αργότερα με τη διάλυση των κρατών των διαδόχων του Μ. Αλέξανδρου, οι Ρωμαίοι κατακτητές με τον ύπατο Αιμίλιο Παύλο έγιναν κύριοι της Θεσσαλονίκης στις 22 Ιονίου 168 π.Χ. στη μάχη της Πύδνας. Ο Αιμίλιος έδειξε εύνοια στους κατοίκους της πόλης αν και κατάστρεψε 70 πόλεις της Ηπείρου, ορίζοντας τη Θεσσαλονίκη "προκαθημένη" ενός διοικητικού τμήματος. Το 146 π.Χ. ο Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος έκανε τη Μακεδονία επαρχία της Ρώμης με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη με πλούτο και πολύ πληθυσμό. Παρά την κυριαρχία του Ρωμαίου κατακτητή, τα νομίσματα της πόλης φανερώνουν την ελληνικότητά της με τις ελληνικές τους επιγραφές "ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ" ή "ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ" ή "ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ" το 158- 149 π.Χ. Υπάρχουν νομίσματα με τις επιγραφές "ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ΔΕΥΤΕΡΑΣ" κι αργότερα (92-88 π.Χ.) με επιγραφή "ΘΕΣΣΑΛΟΝΕΙΚΗ", "ελευθερία", "Αγωνησία". Οι Θεσσαλονικείς πίστευαν στους θεούς του Ολύμπου και στον Πάνα, τον ήρωα Περσέα, στους γιους της Καβείρας και του Ήφαιστου. Η Ακρόπολή της ήταν το καταφύγιο των κατοίκων των γύρω περιοχών στη διάρκεια επιδρομών διάφορων λαών, όπως των Θρακών.

Χριστιανισμός

Η χριστιανική θρησκεία έγινε γνωστή από τον Απόστολο των Εθνών, τον Παύλο, που την επισκέφτηκε μετά το 50 μ.Χ. όταν βρισκόταν στην τρίτη περιοδεία του, ύστερα από παράκληση κάποιου Μακεδόνα, που τον πλησίασε στο όνειρό του. Μετά τους Φιλίππους ο Παύλος έφτασε στη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχε τότε συναγωγή των Ιουδαίων. Ο Απόστολος κήρυξε το λόγο του Θεού στη συναγωγή, αλλά με κίνδυνο να συλληφθεί από τους σκληρούς Ιουδαίους, κατάφυγε στη Βέροια και μετά στην Αθήνα. Στους κατοίκους της Θεσσαλονίκης έστειλε δύο επιστολές.

Όταν ήταν αυτοκράτορας ο Δέκιος (249-251) έκανε την πόλη ρωμαϊκή αποικία με σκοπό να καταστρέψει την ελληνικότητά της. Έγινε όμως το τελείως αντίθετο, δηλ. οι κάτοικοί της μετάδωσαν τον πολιτισμό τους στους κατακτητές της. Το 253 μ.Χ. πολιορκήθηκε από τους Γότθους, αλλά την έσωσαν τα τείχη και οι υπερασπιστές της. Ο Γαλέριος Μαξιμιανός όταν νίκησε τους Πέρσες το 297, όρισε για έδρα του κράτους του τη Θεσσαλονίκη κι άφησε πολλά κτίσματα, όπως είναι το ανάκτορο και η αψίδα, που έγινε για ανάμνηση των θριάμβων του, με ανάγλυφα πάνω σε μαρμάρινες πλάκες που εικονίζουν μάχη ιππέων, προσωποποιήσεις θεών κλπ. Ο Μ. Κωνσταντίνος, για να πολεμήσει εναντίον του γαμπρού του Λικίνιου, έχτισε τεχνητό λιμάνι στη ΝΔ. γωνία της πόλης κι ανάγκασε το Λικίνιο, αφού τον νίκησε, να μείνει στη Θεσσαλονίκη, όπου και τον σκότωσε. Το 390, 15.000 περίπου από τους κατοίκους της σκοτώθηκαν, προδοτικά ύστερα από διαταγή του Μ. Θεοδόσιου, επειδή σκότωσαν το Γερμανό διοικητή τους. Μετά 5 χρόνια (395) οι Βησιγότθοι, αν και κατέστρεψαν όλη σχεδόν τη Μακεδονία, Θράκη και την υπόλοιπη χώρα, δε λεηλάτησαν τη Θεσσαλονίκη. Το 424 ονομάστηκε καίσαρας της Θεσσαλονίκης ο Βαλεντιανός, εγγονός του Μ. Θεοδόσιου. Όταν βασίλευε ο Ιουστινιανός, κτίστηκαν στη Θεσσαλονίκη μακρά τείχη, που την προστάτευαν, όταν της επιτέθηκαν Σλάβοι, Άβαροι κι άλλοι εχθροί. Το 677 ο Χαγάνος, αρχηγός των Αβάρων, έφυγε νικημένος κι ο λαός πίστεψε πως τη σωτηρία του την όφειλε στον Άγιο Δημήτριο.

Από τη Θεσσαλονίκη κατάγονταν και οι Έλληνες Μακεδόνες αδελφοί, μοναχοί και Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, που εκχριστιάνισαν τους Σλάβους. Το 904, το μήνα Ιούλιο, η πόλη κυριεύτηκε από τους Σαρακηνούς πειρατές και πολλοί από τους κατοίκους της πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα. Τα επόμενα χρόνια η μακεδονική πρωτεύουσα απειλήθηκε από τους Βουλγάρους (1014), τους Πετσενέγους (Πατσινάκους) (1035), αλλά πάντα ήταν η νικήτρια των πολέμων. Στις 24 Αυγούστου 1285 οι Νορμανδοί καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη, σφάζουν, λεηλατούν, καταστρέφουν και αιχμαλωτίζουν χιλιάδες κατοίκους της. Στη Θεσσαλονίκη φιλοξενήθηκαν από τα πρώτα μετά Χριστό χρόνια πολλοί Εβραίοι με ιουδαϊκές κοινότητες, που είχαν πολλά ελληνικά στοιχεία. Από το 1185 περίπου υπάρχει και αρμενική κοινότητα, που φτάνει σε μεγάλη ακμή το 14ο μ.Χ. αιώνα. Μετά τη Δ' Σταυροφορία, όταν έγινε διανομή του βυζαντινού κράτους, η Θεσσαλονίκη είχε διοικητή το Βονιφάτιο Μομφεράτο , που ονομάστηκε βασιλιάς και σκέφτηκε να κατακτήσει ολόκληρη την Ελλάδα. Μετά το θάνατό του, ο Δημήτριος, ο γιος του, που ήταν ανήλικος τότε, μετά από περιπετειώδεις μέρες βασιλείας, άφησε το βασίλειό του στο Φρειδερίκο Β'. Αργότερα βασιλιάς της γίνεται ο Θεόδωρος Άγγελος Κομνηνός Δούκας, που έδωσε στην πόλη την παλιά της δόξα για να τη χάσει αργότερα από τους Βουλγάρους, που είχαν αρχηγό τον Ασάν Β'.

Νέα περίοδος δόξας για την πόλη της Θεσσαλονίκης ακολουθεί μέχρι την κατάληψή της από τους Τούρκους το 1403. Το 1423 πουλήθηκε η πόλη στους Βενετούς για 50.000 δουκάτα, αλλά το 1430 ο Μουράτ Β', μετά από 50 ή 40 μέρες πολιορκίας, κατέλαβε την πόλη με σφαγές και λεηλασίες σ' ολόκληρη την περιοχή. Η Θεσσαλονίκη και τα χρόνια της τουρκοκρατίας διατήρησε τη θαυμαστή σε εμπορικότητα και κίνηση θέση της στη βόρεια Ελλάδα, με διάφορες περιοχές στην επικράτειά της (Σέρρες, Δράμα), με ελληνικά σχολεία, όπου δίδασκαν επιφανείς λόγιοι Έλληνες. Το 1821 με το ξεσήκωμα του γένους, οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης πλήρωσαν με αίμα την επιθυμία των αδελφών τους για λευτεριά. Σύγχρονη εποχή της ιστορίας της Θεσσαλονίκης: Ο Αβδούλ Χαμίτ κατάργησε το σύνταγμα το 1876 αλλά το επανέφεραν οι Νεότουρκοι, που δούλευαν προδοτικά και υβριστικά ενάντια στην Ελλάδα. Αργότερα το 1912 (8 Οκτωβρίου) έγινε η πρώτη μάχη μεταξύ ελληνικού στρατού και τουρκικού, που είχε αρχηγό το Χασάν Ταξίν. Μετά από μάχες σκληρές και νίκες των Ελλήνων, οι τελευταίοι έγιναν κύριοι της Θεσσαλονίκης, παρά τα δόλια και καταχθόνια σχέδια των Βουλγάρων για κυριαρχία ή συγκυριαρχία. Πολλές φορές οι Βούλγαροι επιτέθηκαν στην πόλη επιμένοντας ότι αυτοί έχουν περισσότερα δικαιώματα από τους Έλληνες, όπως την επόμενη της παράδοσής της στους Έλληνες, με αρχηγό το Θεοδωρώφ. Οι Βούλγαροι φέρθηκαν άναντρα πολλές φορές κι η ζηλοτυπία τους για την όμορφη πόλη του Θερμαϊκού τους παράσυρε πολλές φορές να καταπατούν συμφωνίες και να κηρύττουν τον πόλεμο ενάντια στην Ελλάδα.

Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου, η Θεσσαλονίκη έπαιξε σημαντικό ρόλο εξαιτίας της θέσης της. Το 1916 ο Ελ. Βενιζέλος σχημάτισε στη Θεσσαλονίκη κυβέρνηση με το ναύαρχο Κουντουριώτη και το στρατηγό Π. Δαγκλή κι ο στρατός της συμπρωτεύουσας πολέμησε με τους συμμάχους. Το 1917 μεγάλη πυρκαγιά καταστρέφει μεγάλη έκταση της πόλης και μόλις μετά το 1922 άρχισε η ανοικοδόμησή της, για να διακοπεί όμως και πάλι με το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πληθυσμός της είχε πολλές αλλοιώσεις. Το 1914 οι Γερμανοί προτρέπουν τους Βούλγαρους να διώξουν τους Έλληνες απ' τη Θράκη, που εγκαθίστανται στη Θεσσαλονίκη. Οι κάτοικοι ήταν Έλληνες, Ισπανοεβραίοι, Τούρκοι και λίγοι Βαλκάνιοι. Μετά το 1922 έφυγαν οι Τούρκοι και ήρθαν πρόσφυγες Έλληνες από τη Μικρά Ασία, που βοήθησαν πολύ στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας. Με την αύξηση του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης φάνηκε η ανάγκη ενός πνευματικού ιδρύματος, γι' αυτό, το 1926 με τα νομοθετικά διατάγματα της 3ης, 13ης και 21ης Σεπτεμβρίου 1926 άρχισε να λειτουργεί το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Χριστιανικά Μνημεία

Τα μνημεία της πόλης ανήκουν

• στην παλαιοχριστιανική εποχή μέχρι τους χρόνους του αυτοκράτορα Ιουστινιανού
• στην κυρίως βυζαντινή εποχή μέχρι το 1430 (άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους) και
• τη μεταβυζαντινή 1430-1912 (απελευθέρωση).

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα), η αρχαιότερη εκκλησία της Θεσσαλονίκης, κτίστηκε τον 4ο με 5ο αιώνα και βρίσκεται πολύ κοντά στον ανατολικό τοίχο της θριαμβευτικής αψίδας του Γαλέριου. Ο Ιω. Καμενιάτης γράφει ότι στην εκκλησία αυτή οι Άραβες έσφαξαν τον Ιούλιο του 904 περισσότερα από 200 άτομα. Αργότερα ο Τούρκος Χορτάτς Σουλεϊμάν εφέντης την έφτιαξε τζαμί. Έχει κυκλικό σχήμα με μεγάλο τρούλο (25 μ. διάμ.) κι η αίθουσα κάτω από τον τρούλο φωτίζεται από μεγάλα παράθυρα. Υπάρχουν στην εκκλησία θαυμάσιες ψηφιδωτές εικόνες στον τρούλο παριστάνονται ναοί και βωμοί με αγίους, που προσεύχονται όρθιοι. Η ζωγραφική είναι πλούσια σε χρώματα και διακόσμηση. Υπάρχουν και έργα γλυπτικής, που δυστυχώς, δε σώζονται σήμερα. Στον άμβωνα υπήρχαν ανάγλυφα της Παναγίας, των Μάγων, του Καλού Ποιμένα και άλλα, αλλά πολλά τμήματά τους τα έχουν μεταφέρει οι Τούρκοι στο μουσείο Κωνσταντινούπολης.

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου κτίστηκε από τον έπαρχο Ιλλυρικό Λεόντιο, που θεραπεύτηκε με τη βοήθεια του αγίου από την αρρώστιά του. Λέγεται ότι την έκτισε το 412-413 περίπου στον τάφο του αγίου. Το 629-634 κάηκε και ξανακτίστηκε σύμφωνα με το παλιό σχέδιο, αφού προστέθηκαν ορισμένες αλλαγές στο ρυθμό του. Η εσωτερική διακόσμησή του οφείλεται μάλλον στο Λέοντα το Σοφό. Τα επόμενα χρόνια λεηλατήθηκε από τους Σαρακηνούς το 904, τους Νορμανδούς το 1185 και τους Τούρκους το 1430, οπότε και δόθηκε στους χριστιανούς μέχρι το 1493 για να γίνει αργότερα τέμενος των Τούρκων. Ο ναός κάηκε πάλι το 1917 κι ανοικοδομήθηκε το 1926 με διακοπή αρκετών χρόνων, για να συνεχιστεί η αναστύλωση μετά το 1945. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου είναι ένα από τα ωραιότερα χριστιανικά μνημεία σε ρυθμό βασιλικής, χωρισμένος σε πέντε καμάρες (κλίτη). Στη μέση υπήρχε κιβώριο (τάφος), όπου υπήρχαν δύο θρόνοι, μια σαρκοφάγος και κανδήλα. Ο τάφος πιθανώς ήταν αριστερά του νάρθηκα ή στην Αγία Τράπεζα. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα για θαύματα από το μύρο, που βγαίνει από τον τάφο του αγίου. Η διακόσμηση είναι θαυμάσια με γλυπτά, γεωμετρικά κοσμήματα, ψηφιδωτά και άλλα. Δεξιά απ' την Αγία Τράπεζα υπάρχει η είσοδος της κατακόμβης, όπου πιστεύεται ότι πέρασε τις τελευταίες στιγμές της ζωής του ο άγιος.

Ο ναός της Θεοτόκου της Αχειροποιήτου, που είναι γνωστός και ως ναός της Αγίας Παρασκευής, βρίσκεται κτισμένος στην κεντρική συνοικία της Θεσσαλονίκης του 5ου αιώνα. Το όνομα Αχειροποίητος το έχει από μια εικόνα, που είναι αφιερωμένη στην εκκλησία αυτή. Ο ναός της Αγίας Σοφίας, κτίστηκε μάλλον στα χρόνια του Ιουστινιανού σε ρυθμό βασιλικής με ωραίες μωσαϊκές εικόνες στον τρούλο, όπου εικονίζονται οι δώδεκα Απόστολοι με τη Θεοτόκο και αγγέλους κι έγιναν τον 8ο-9ο αι. ή 10ο-11ο αιώνα. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων, στα ανατολικά της πόλης. Είναι σταυροειδές κτίσμα, με κεντρικό τρούλο και άλλους μικρότερους (σταυροειδές βυζαντινού τύπου). Στην αυλή υπάρχει βρύση για να πλένονται οι πιστοί. Τα παράθυρα είναι δίτοξα ή τρίτοξα με πλίνθους και κιονίσκους. Οι τοίχοι στολίζονταν με τοιχογραφίες εσωτερικά, αλλά έχουν σκεπαστεί με ασβέστη και εξωτερικά σκεπάζονται με πλίνθους, που σχηματίζουν μαιάνδρους, ρόμβους και άλλα δαντελωτά σχέδια. Είναι ένα δείγμα κομψότητας του 13ου και 14ου αιώνα.

Ακόμη σ' αυτήν την εποχή ανήκουν οι ναοί:

• της Θεοτόκου των Χαλκέων (ιδρύθηκε το 1044), σταυροειδή τύπου με τόξα και καμπύλες και θαυμάσιες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα,
• του Αγίου Παντελεήμονα, μνημείο του 12ου αιώνα, σταυροειδή βυζαντινού τύπου με στέγες και καμπύλες, που δίνουν στο οικοδόμημα χάρη και κομψότητα,
• της Αγίας Αικατερίνης, κτίσμα του 13ου αιώνα,
• του προφήτη Ηλία, κοντά στο ναό του Αγίου Δημητρίου, αγιορείτικου τύπου με τριγωνικά υποθολώματα και πελώρια αντιστηρίγματα, που κάνουν το ναό να έχει πληκτική εμφάνιση.

Μεταβυζαντινά Μνημεία

Ο ναός του Αγίου Μηνά καταστράφηκε το 1890 από πυρκαγιά και κτίστηκε με νέα σχέδια. Ο αρχικός ναός κτίστηκε μάλλον τον 8ο ή 9ο αιώνα μ.Χ. Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας μέσα σε σαρκοφάγο υπάρχουν τα λείψανα της αγίας και παλιές εικόνες. Κάηκε το 1917 και τα λείψανα βρίσκονται τώρα στο ναό της Αγίας Σοφίας Ο ναός της Παναγούδας, όπου φύλαγαν τον επιτάφιο της Παναγίας Δέξας, που βρίσκεται στο Βυζαντινό μουσείο Αθηνών. Άλλες είναι ο Άγιος Αντώνιος, ο Άγιος Κωνσταντίνος της Θεομήτορος κλπ.

Φρούρια

Εκτός από τη φύση που έχει μεριμνήσει για την προστασία της πόλης, πολλοί από τους κυρίαρχους της Θεσσαλονίκης φρόντισαν γι' αυτό φτιάχνοντας διάφορα φρούρια και τείχη, έτσι ώστε δύσκολα μπορούσε κάθε υποψήφιος κατακτητής να την κυριέψει. Από το ιστορικό περίφραγμα της πόλης σώζοντας ελάχιστα ίχνη στο βυζαντινό, που το αντικατάστησε. Ο Ταφράλι αναφέρει ότι έγιναν τουλάχιστον δεκαπέντε επισκευές στα τείχη της Θεσσαλονίκης. Τα πρώτα μετά Χριστό χρόνια έγιναν επιδιορθώσεις των τειχών και κτίστηκαν κι άλλα κτίσματα για την ενίσχυσή τους, όπως η Χρυσή Πύλη ή Πύλη του Βαρδαρίου, όπως λέγεται σήμερα. Αργότερα όμως, όταν άρχισε η ανάπτυξη του εμπορίου οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης δεν ενδιαφέρθηκαν πια για τα τείχη της πόλης, αλλά επισκεύασαν τα τείχη τους μετά το μάθημα που τους έδωσαν οι Άραβες. Όταν η Θεσσαλονίκη ανήκε στους Βενετούς, οι τελευταίοι φρόντισαν για την προστασία της, επισκευάζοντας τα φρούρια της Ακρόπολης. Στην Ακρόπολη σώζονται τμήματα παλιά από τους χρόνους του Κασσάνδρου, που είναι ο ιδρυτής της Θεσσαλονίκης. Ήταν οχυρωμένη πολύ καλά με μόνο αδύνατο σημείο τα ανατολικά της, πράγμα που εκμεταλλεύτηκαν οι Τούρκοι.

Στην Ακρόπολη υπάρχουν και ίχνη των πρώτων χριστιανών, σταυροί κεράμινοι. Στο εσωτερικό του τοίχου, που χώριζε την πόλη από την Ακρόπολη, υπήρχαν πύργοι τετράγωνοι σε απόσταση δεκαπέντε, είκοσι και τριάντα μέτρων μεταξύ τους. Πολλοί από αυτούς έχουν λιθόστρωση από υποπράσινες πέτρες για την υγρασία. Έχουν δύο ορόφους με σκοτεινά δωμάτια στο ισόγειο και είσοδο θολωτή που κτίστηκε για πρώτη φορά από τον αρχιτέκτονα Φίλωνα του Βυζάντιου. Το κάστρο της Θεσσαλονίκης συγκοινωνούσε με πολλές πύλες, όπως η Κασσανδρεωτική ή Πύλη της Καλαμαριάς, η Χρυσή Πύλη, η Πύλη των Αρχαγγέλων και άλλες. Ακριβώς στο κέντρο της πόλης, στην παραλία, στο σημείο που η νέα πόλη συναντά την παλιά, βρίσκεται το πιο ακουστό μνημείο της, χαρακτηριστικό γνώρισμα της Θεσσαλονίκης, ο Λευκός Πύργος. Ο Πύργος, που φαίνεται ότι έπαιζε ρόλο παρατηρητήριου και φάρου, ήταν κτισμένος σε μια νησίδα μέσα στη θάλασσα. Με την πάροδο των χρόνων η νησίδα, εξαιτίας των προσχώσεων, ενώθηκε με την ξηρά κι αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι της παραλίας. Στη σημερινή εποχή χρησιμοποιείται ως μουσείο.

Εβραϊκή Κοινότητα Θεσσαλονίκης

Τον Οκτώβριο του 1912 κατοικούσαν στην πόλη περισσότεροι από 90.000 Εβραίοι. Μέχρι το 1943, που έφυγαν και οι τελευταίοι απ' αυτούς για τα κρεματόρια του Άουσβιτς και του Νταχάου του Χίτλερ, οι Εβραίοι ανάπτυξαν δράση στον πνευματικό και οικονομικό τομέα της ζωής της χώρας, που τους φιλοξένησε. Απολάμβαναν όλα τα δικαιώματα των Ελλήνων πολιτών κι είχαν αντιπρόσωπό τους στη βουλή. Το 1940 οι Εβραίοι με προκήρυξή τους κατά του φασισμού πολέμησαν γενναία με τους Έλληνες. Αλλά από το 1941, όταν η Ελλάδα κατακτήθηκε από τους Γερμανούς, άρχισε η κόλαση για τους άτυχους συμπατριώτες μας. Οι Γερμανοί, με τη βοήθεια προδοτικών στοιχείων, άρχισαν την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας στέλνοντάς τους σε καταναγκαστικά έργα ή στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου και τους θανάτωναν. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος οι Εβραίοι που έζησαν, ήταν περίπου 2.000. Έτσι στη Θεσσαλονίκη έγραψε η τύχη να μπει η πλάκα, που σκέπασε κι έσβησε την ένδοξη πορεία του εβραϊκού λαού.

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org