Ηράκλειτος

Ο Ηράκλειτος Βλόσωνος ο Εφέσιος Έλληνας πανεπιστήμονας, ο τελευταίος προσωκρατικός φιλόσοφος και βασικότερος εκπρόσωπος της Ιωνικής σχολής, γνωστός ως σκοτεινός ή αινικτής δηλαδή αινιγματοποιός ή κλαίων φιλόσοφος, κοσμολόγος, γνωστός για την ιδέα της συνεχούς αλλαγής που διέπει ως νόμος το σύμπαν, αστρονόμος, μαθηματικός, βιολόγος και πολιτικός που υπήρξε υποστηρικτής της αριστοκρατίας, γεννήθηκε περί το 544 π.Χ. στην Έφεσο, τη δεύτερη σε μέγεθος πόλη στα παράλια της Λυδίας στην περιοχή της Ιωνίας στη Μικρά Ασία, όπου και πέθανε το 484 π.Χ., όταν παρουσιάστηκε στο σώμα του υδρωπικία και χώθηκε στην κοπριά ενός βουστασίου, ώστε η θερμότητα να απορροφήσει τα υγρά από το σώμα του.

Ηράκλειτος

Βιογραφία

Πατέρας του ήταν ο Βλόσων, ή Ηράκων ή Βλύσων ή Ηράκων, ιεροφάντης των Ελευσινίων Μυστηρίων στην Έφεσο, πράγμα που σήμαινε ότι ήταν εκ γενετής στο επίκεντρο των ανωτέρων γνώσεων. Ανήκε στο γένος των Κοδρινών ή Ανδροκλειδών, εκείνων δηλαδή που υπό την αρχηγία του Ανδρόκλου, του γιου του Βασιλέα των Αθηνών Κόδρου, εξορμήσθηκαν από την Αθήνα και έκτισαν την Έφεσο στην Ιωνία της Μικράς Ασίας. Ο Ηράκλειτος ήταν συγγενής του Σόλωνα και του Πεισίστρατου, ενώ είχε έναν μικρό αδελφό στον οποίο μετέγραψε την περιουσία του.

Ο Ηράκλειτος παρακολούθησε τα πρώτα του μαθήματα στη Μίλητο και κατόπιν στην Ελέα με διδάσκαλο τον Ξενοφάνη. Σύμφωνα με τον Διογένη Λαέρτιο ο Ηράκλειτος από την παιδική του ηλικία υπήρξε άξιος θαυμασμού και δίχως να σπουδάσει δίπλα σε κάποιο σημαντικό δάσκαλο της εποχής του, επαναλάμβανε ότι είχε ρωτήσει τον εαυτόν του και είχε μάθει τα πάντα από τον εαυτό του. Η ακμή του συμπίπτει με την 69η Ολυμπιάδα, δηλαδή από το 504 π.Χ. έως το 501 π.Χ. και οι πληροφορίες που υπάρχουν για τη ζωή του είναι λιγοστές. Ο Ηράκλειτος αρνήθηκε την καταγωγή του και έζησε μόνος στο βουνό μακριά από τον όχλο , ενώ παραχώρησε στον αδελφό του το αρχιερατικό αξίωμα. Η οικογένειά του ήταν υπεύθυνη για την οργάνωση των Ελευσινίων Μυστηρίων, στα οποία ίσως να ήταν και ο ίδιος μυημένος, καθώς ήταν αντίθετος με την κρατούσα θρησκεία της εποχής που έζησε.

Μελέτησε τα έργα των Ομήρου, Ησίοδου, Αρχίλοχου, τις θεωρίες των Μιλησίων, των Θαλή, Αναξιμένη και Αναξίμανδρου, των Πυθαγορείων, του Ξενοφάνη, του Εκαταίου και επηρεάστηκε από την Σχολή της Μιλήτου. Έζησε στην Έφεσο, που ήταν αθηναϊκή αποικία κι ήταν ένας από τους νεότερους Ίωνες φυσιολόγους φιλοσόφους. Λόγω της σκοτεινότητας του ύφους του ονομάστηκε «Σκοτεινός», αλλά και «Κλαίων», σε αντίθεση με το γελαστό Δημόκριτο. Ήταν αντίπαλος τόσο της τυραννίας, όσο και της δημοκρατίας καταδίκαζε την αρχή της ισότητας, μισούσε το δήμο και την οχλοκρατία, συμμετείχε στους πολιτικούς αγώνες της πατρίδας του στο πλευρό των Αριστοκρατών και περιφρονούσε πολλούς από τους σύγχρονους και αρχαιότερους από αυτόν φιλοσόφους.

Η πολιτική δράση του Ηρακλείτου αρχίζει κατά τα φαινόμενα μεταξύ 510 και ως το 500 π.Χ. περίπου. Υποχρέωσε σε παραίτηση τον Μελανκόμα τον αντίπαλο της ολιγαρχίας και εναντιώθηκε στην αποτυχημένη εξέγερση των δημοκρατικών της Ιωνίας κατά των Περσών. Όταν οι συμπολίτες του εξόρισαν τον Ερμόδωρο, ο Ηράκλειτος έλεγε ότι πρέπει να κρεμαστούν όλοι με τη βούληση τους και να παραδώσουν την πόλη στους ανήλικους, καθώς οι δημοκρατικοί αποφάσισαν την εξορία του Ερμοδώρου με το σκεπτικό ότι δεν μπορεί να υπάρχει ένας καλύτερος των άλλων Εφεσίων και, αν υπάρξει, όχι στην Έφεσο, ούτε μεταξύ των Εφεσίων. Ο Ηράκλειτος θεωρούσε ότι ένας είναι σημαντικότερος από 10.000, αν αυτός είναι ο καλύτερος, και ως καλλίτερο θεωρούσε εκείνον που προτιμάει την υστεροφημία από την παροδική δόξα.

Προς το τέλος της ζωής του έφυγε για να ζήσει στα βουνά, όπου τρεφόταν με χόρτα και βότανα, ενώ πέθανε από υδρωπικία, ασθένεια που προκλήθηκε από την υπερβολική συσσώρευση ύδατος στον οργανισμό του.

Φιλοσοφικές απόψεις

Ο Ηράκλειτος έχει ως αρχή του το αιώνιο και άναρχο Πυρ. Μαζί με τον Δημόκριτο αναγνωρίστηκε ως πρωτεργάτης των φυσικών επιστημών, ενώ υπήρξε πρόδρομος του επικουρισμού και πατέρας του διαλεκτικού υλισμού. Θεωρούσε ότι ο κόσμος είναι μοναδικός, αγέννητος και αιώνιος, ενώ σε αντίθεση προς τους Ελεάτες φιλοσόφους που είχαν θεσπίσει την ακινησία του «είναι», πίστευε πως «τα πάντα ρει» και «ουδέν μένει» και πως ο θεμελιώδης νόμος του κόσμου ήταν αυτή η αδιάκοπη κίνηση και αιώνια πάλη αντίθετων αρχών. Ακόμα θεώρησε την ουσία του Σύμπαντος σαν φωτιά και πρώτος εννόησε με μαθηματικό τρόπο το σταθερό ποσό της μάζας και την αυτορυθμιζόμενη ισορροπία της φύσεως. Απέρριψε τις τις μυθοκρατικές αξίες κι έκανε ένα βήμα προς την αποδεικτική συλλογιστική και τη διαλεκτική, ενώ συνέβαλε στην εξέλιξη της φιλοσοφίας.

Η φιλοσοφική αντίληψη του Ηρακλείτου ήταν αντίθετη με την παραδοσιακή θρησκεία και στηριζόταν στις αριστοκρατικές αρχές. Θεωρείται ως ο βασικός εκφραστής της πρώιμης φυσιολογίας. Πίστευε τον κόσμο ως ενιαίο σύνολο, το οποίο ούτε γεννήθηκε ούτε και θα χαθεί ποτέ, ενώ υποστήριζε ότι η έννοια της Θεότητος είναι μια έκφραση του ενδοκοσμικού νου, που δημιουργεί τη φύση, την ιστορία, τη θρησκεία, το δίκαιο και την ηθικότητα. Κήρυξε το αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μη ουδέποτε το αυτό μένειν και πίστευε πως κάθε γέννηση είναι προϊόν των στοιχείων της φύσεως που βρίσκονται σε συνεχή διαπάλη και αντίθεση, μέσα από την οποία γεννιέται η αρμονία.

Βασικά στοιχεία της φιλοσοφίας του αποτέλεσαν οι αρχές ότι,

• Οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίσουν τον Λόγο, τη βασική ενοποιητική αρχή ή «δομικό σχέδιο» του κόσμου και των πραγμάτων, τον οποίο κατέχει ο ίδιος ο φιλόσοφος,
• Ο κόσμος μεταβάλλεται ασταμάτητα,
• Ο κόσμος είναι μια αιώνια φωτιά, η οποία αποτελεί σύμβολο της αέναης μεταβολής,
• Η ισορροπία του κόσμου διατηρείται μόνον με τον συνεχή ανταγωνισμό των αντίθετων και ο πόλεμος είναι πατέρας και βασιλιάς όλων.

Με τη φιλοσοφία του επηρέασε τον Ιπποκράτη και την μετέπειτα Ιπποκρατική σχολή και ιπποκρατική μέθοδο. Πάρα πολλοί ισχυρίζονται ότι το σκοτεινό ύφος του ήταν ηθελημένο και κατέφυγε σε αυτό τον τρόπο εκφράσεως, προκειμένου να είναι κατανοητός μόνο από τους μυημένους. Ο Σωκράτης ομολογούσε ότι χρειαζόταν τη βοήθεια ενός «δεινού κολυμβητή» προκειμένου να διαβάσει τα έργα του Ηρακλείτου . Κύριο χαρακτηριστικό του ύφους του είναι ο συνειδητά αφοριστικός, εύκολα απομνημονεύσιμος αλλά και δυσνόητος λόγος. Η δυσκολία όμως των φιλοσοφικών εννοιών του, όπως επεσήμανε και ο Αριστοτέλης, ίσως οφείλεται στο γεγονός πως τα βιβλία του γράφτηκαν στην ιωνική διάλεκτο, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται, γλωσσικά προβλήματα κατανοήσεως.

Ο Ηράκλειτος διακρίνει τους ανθρώπους σε

• αφυπνισμένους,

που είναι όσοι έχουν κατανοήσει τη βαθιά διαφορά μεταξύ του ευρύτερου συμπαντικού νόμου και της αλήθειας του, τον οποίο ονόμασε «Λόγο», από τα επιφαινόμενα, αυτά δηλαδή που αντιλαμβάνεται μέσα σε έναν προσωπικό και υποκειμενικό χώρο που δημιουργεί. Η κατανόηση αυτής της διαφοράς οδηγεί στην κατανόηση της βασικής κοσμικής αρχής, της αρμονίας των αντιθέσεων, η οποία είναι και η βασική αρχή της διαλεκτικής άλλα έμμεσα και της δημοκρατίας.

Υπάρχουν ακόμη οι

• καθεύδοντες δηλαδή οι κοιμώμενοι,

που είναι αυτοί που δεν κατανοούν την ατελείωτη και συνεχή ροή των συμβάντων και των πραγμάτων και παραμένουν όμηροι ψεύτικων και εύκολων δοξασιών και εντυπώσεων, πού ο καθένας τους δημιουργεί σε μια δική του υποκειμενική διάσταση, ή σε έναν δικό του και προσωπικό κόσμο που δημιουργεί ο καθένας.

Είναι ο γεννήτορας της εκφράσεως «Πόλεμος πάντων πατήρ», μέσα από την οποία αποδίδει μια αρμονία, μια μορφή παγκόσμιας δικαιοσύνης και δεν αναφέρεται απαραίτητα στις ανθρώπινες συγκρούσεις μίσους και σκοπιμότητας αλλά σε μια αθέατη και αέναη κοσμική λειτουργία συμπαντικών ισορροπιών. Θεωρεί ότι η μόνιμη αντιπαράθεση κάθε όψεως της πραγματικότητας με την αντίθετή της γεννά μια ισορροπία πού δεν επιτρέπει σε κανένα στοιχείο να καταχραστεί, καθώς αυτό θα γεννούσε αδικία και το ίδιο θα έχανε τη σημασία του.

Υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους φιλοσόφους της αρχαίας Ελλάδας και συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην εξέλιξη της φιλοσοφίας και του ανθρώπου. Στη διαμόρφωση των ιδεών του επηρέασε από τους Ελεάτες φιλοσόφους όπως τον Παρμενίδη, τον Εμπεδοκλή, φιλόσοφο από τη Σικελία,το Δημόκριτο, και τους Στωικούς φιλοσόφους.

Εργογραφία

Οι σκέψεις και τα ρητά του που διασώθηκαν είναι 111 αυθεντικά και 26 αμφισβητούμενα, τα περισσότερα από το στόμα του Σωκράτη. Διακρίνονται σε τρεις ομάδες,

• τα φυσικά,
• τα πολιτικά-ηθικά και
• τα θεολογικά.

Τα ρητά του χαρακτηρίζονται για το αμφίσημο νόημα τους, ενώ ο ίδιος παραδεχόταν ότι τα λεγόμενα του είχαν συμβολική σημασία όπως και οι χρησμοί του Μαντείου των Δελφών.

Το μοναδικό έργο που έγραψε ήταν σε πεζό λόγο και επονομάζεται

• «Περί φύσεως», αντίγραφο του οποίου αφιέρωσε στο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο.

Σύμφωνα με το Διογένη Λαέρτιο το σύγγραμμα περιείχε τρία μέρη,

• «Περί του Παντός»,
• «Πολιτικό»,
• «Θεολογικό».

Από το έργο του διασώθηκαν 92 αποσπάσματα και έχει τριμερή διαίρεση. Ο χαρακτήρας του είναι αποφθεγματικός, αφού ο Ηράκλειτος συμπύκνωσε τη φιλοσοφία του σε αφορισμούς, οι οποίοι είναι λεπτομερειακά επεξεργασμένοι και διατυπωμένοι με ύφος αινιγματικό. Ο Σωκράτης διάβασε το έργο του Ηρακλείτου είπε «... αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω». Το γνωστότερο από τα αποφθέγματα θεωρείται η έκφραση «τα πάντα ρει», το οποίο αποδόθηκε στον Ηράκλειτο από τον Πλάτωνα, όμως δεν βρέθηκε σε κάποιο από τα διασωθέντα αποσπάσματα του έργου του.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ηράκλειτος
• Ηράκλειτος: ο φιλόσοφος της αέναης κίνησης και μεταβολής
• Ηράκλειτος-Δημοκρατία και Αξιοκρατία

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org