Ο Ρομαντισμός [άλλη γραφή Ρωμαντισμός] ή ρομαντικό κίνημα ήταν μια καλλιτεχνική, λογοτεχνική και πνευματική κίνηση που δημιουργήθηκε στην Ευρώπη προς το τέλος του 18ου αιώνα και ήταν στις περισσότερες χώρες, στο αποκορύφωμά της κατά την περίοδο 1800-1840. Αναπτύχθηκε εν μέρει ως μια αντίδραση στην Βιομηχανική Επανάσταση, ήταν επίσης μια εξέγερση ενάντια στην κλασσική αριστοκρατική κοινωνία και τα πολιτικά πρότυπα της εποχής του Διαφωτισμού αλλά και μια αντίδραση ενάντια στον επιστημονικό εξορθολογισμό της φύσης. Εξεφράσθη πιο έντονα στις εικαστικές τέχνες, στην μουσική και στην λογοτεχνία, αλλά είχε σημαντική επίδραση και στην ιστοριογραφία, στην εκπαίδευση και στις φυσικές επιστήμες. Η επίδραση του Ρομαντισμού στην πολιτική ήταν σημαντική και πολύπλοκη. Κατά μία μεγάλη περίοδο αιχμής του, ο Ρομαντισμός συνδέθηκε με το φιλελευθερισμό και τον ριζοσπαστισμό, αλλά η μακροπρόθεσμη επίδρασή του στην ανάπτυξη του εθνικισμού ήταν ίσως η πιο σημαντική.

Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, "Περιπλανώμενος επάνω από την ομίχλη της θάλασσας" (1818)

Γενικά

Η λέξη Ρομαντισμός περιέχει την ρίζα "Roman" με μία μακρά εννοιολογική ιστορία. Στις ευρωπαϊκές γλώσσες απαντώνται λέξεις όπως "Romance" και "Romanesque", αλλά από τα μέσα του 18ου αιώνα, οι όροι "romantic" στα αγγλικά και "romantique" στα γαλλικά χρησιμοποιούνται για να εκθειάσουν την ομορφιά της φύσης. Η ευρεία χρήση του όρου στην λογοτεχνία έγινε για πρώτη φορά στην Γερμανία, όπου ο κύκλος γύρω από τους αδελφούς Σλέγκελ άρχισε να μιλά για "romantische poesie" (ρομαντική ποίηση), στην δεκαετία του 1790, ως διαφοροποίηση από την "κλασσική" (πνευματικά και όχι χρονολογικά).

Ο Friedrich Schlegel, έγραψε στον "Διάλογο στην Ποίηση" (1800): "Αναζητώ και βρίσκω το ρομαντικό, μεταξύ των παλαιοτέρων συγχρόνων, στον Σαίξπηρ, στον Θερβάντες, την ιταλική ποίηση, σε εκείνη την εποχή της ιπποσύνης, της αγάπης και του μύθου, από τα οποία, το φαινόμενο και η ίδια η λέξη αναδύθηκαν." Ένας από τους πρώτους επίσης που χρησιμοποίησε το επίθετο ρομαντικός ήταν ο Ρουσσώ, που στο έργο του "Ονειροπολήματα ενός μοναχικού περιπατητή", αναφέρει ότι ρομαντικό είναι ένα τοπίο, που δεν παρουσιάζει τίποτα που να δείχνει την ύπαρξη του ανθρώπου και που η ομορφιά του προκαλεί έξαρση της λυρικής διάθεσης.

Το κίνημα κατέστησε το ισχυρό συναίσθημα ως αυθεντική πηγή της αισθητικής εμπειρίας. Χαρακτηρίζεται από την υπεροχή του αισθήματος και της φαντασίας έναντι του ορθού λόγου και, από την προβολή του ατομικού υποκειμενισμού. Στην παλιά αυστηρότητα του κλασσικού ύφους οι ρομαντικοί καλλιτέχνες αντέταξαν την φύση ως αντίδραση σε κανόνες περιοριστικούς της φαντασίας. Έδωσαν νέα έμφαση σε συναισθήματα όπως ο φόβος, ο τρόμος και το δέος. Ειδικά όσον αφορά σε αυτά τα συναισθήματα που βιώνει κανείς από το μεγαλείο των αναπαραστάσεων της άγριας φύσης. Ο Ρομαντισμός εξύψωσε την λαϊκή τέχνη και την παράδοση σε κάτι το ευγενές με πλούσια λυρική έκφραση.

Οι Ρομαντικοί φιλόσοφοι καταπολεμούν τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού και εξαίρουν το συναίσθημα και την φαντασία. Ήρθαν σε αντίθεση με την κλασσική τάξη. Όπως και ως προς την Βιομηχανική Επανάσταση, όπου ο Ρομαντισμός ήταν εν μέρει μια απόδραση από τη σύγχρονη πραγματικότητα. Ο Ρομαντισμός εξύψωσε το ηρωικό και ιπποτικό ιδεώδες. Επίσης κατοχύρωσε την ατομική φαντασία ως μία κρίσιμη αρχή, η οποία επιτρέπει την απελευθέρωση από τις κλασσικές φόρμες στην τέχνη.

Το κίνημα του Ρομαντισμού όμως δεν μπορεί να το περιορίσει κανείς σε ορισμένες αισθητικές αντιλήψεις και τάσεις στην τέχνη, αλλά ευρύτερα απετέλεσε έναν τρόπο ζωής, μία κοσμοθεωρία που περιελάμβανε κάθε πνευματική εκδήλωση και στην επιστήμη, στην φιλοσοφία, στην πρακτική ζωή, στην πολιτική, στην ηθική κλπ. Γι’ αυτό δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί ο Ρομαντισμός αν περιορισθεί στενά σε μία φιλολογική σχολή και αγνοηθεί η δράση του στην πολιτική και κοινωνική ζωή της εποχής του.

Λόρδος Βύρων, μία από τις επιφανείς φυσιογνωμίες του ρομαντικού κινήματος (πίνακας του Ρίτσαρντ Γουέστολ)

Πρόδρομοι του ρομαντισμού θεωρήθηκαν ο Ντιντερό, ο Μπομαρσέ, η Μαντάμ ντε Σταέλ, ο Σατοβριάνδος και ο Ρουσσώ. Η ρομαντική κίνηση στην φιλοσοφία, προδρόμους είχε τον Χάμαν και Χέρντερ, κυρίως δε εκπροσωπείται από τον Φίχτε, τον Σλέγκελ, τον Σέλινγκ και τον Σλάιερμάχερ. Την νεορρομαντική τάση αντιπροσωπεύουν οι Νίτσε, Μαίτερλινγκ, Κάιζερλιγκ, Τσάμπερλαιν, Γιόελ, Μπέρξον κ.α. Στην Γαλλία ιδρύθηκε η Ρομαντική Σχολή Δαβίδ στη ζωγραφική, με επικεφαλής τους ζωγράφους Ντελακρουά και Ζερικό και το γλύπτη Δαβίδ ντ' Ανζέ. Στην Ελλάδα, εκπρόσωποι του νεοελληνικού ρομαντισμού στη λογοτεχνία ήταν ο Αχιλλέας Παράσχος, ο Αλέξανδρος Ρίζος-Ραγκαβής, ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο Διονύσιος Σολωμός και άλλοι. Ρομαντικοί ζωγράφοι, επηρεασμένοι από την διδασκαλία της Ακαδημίας του Μονάχου, υπήρξαν οι Νικόλαος Γύζης, Νικηφόρος Λύτρας, Γεώργιος Ιακωβίδης, Θεόδωρος Βρυζάκης, Διονύσιος Τσόκος, Σπυρίδων Βικάτος και άλλοι.

Μουσικός ρομαντισμός

Ο μουσικός ρομαντισμός είναι κυρίως ένα γερμανικό φαινόμενο, αν και υπάρχουν μεγάλοι μουσικοί και στην Γαλλία και στην Ιταλία (Εκτόρ Μπερλιόζ, Τζιουζέπε Βέρντι, κ.α.) Το 1810 ο E.T.A. Hoffmann προσδιορίζει τους Μότσαρτ, Χάιντν και Μπετόβεν ως "άρχοντες των συμφωνικών συνθέσεων" που "αναπνέουν το ένα και αυτό ρομαντικό πνεύμα". Στη μουσική του Χάιντν, σύμφωνα με τον Hoffmann "επικρατεί μία παιδική γαλήνια διάθεση", ενώ ο Μότσαρτ "μας οδηγεί στα βάθη του πνευματικού κόσμου" με τα στοιχεία του φόβου, της αγάπης, της θλίψης, "είναι μία διαίσθηση του απείρου ... στον αιώνιο χορό των σφαιρών". Η μουσική του Μπετόβεν, από την άλλη πλευρά, αποπνέει μια αίσθηση "του τερατώδους και του ασύλληπτου" με τον πόνο μιας ατελείωτης λαχτάρας που "θα κατακάψει τα στήθη μας σε μία πλήρη συνεκτική ομόνοια όλων των παθών".

Ρομαντικός εθνικισμός

Μια από τις βασικές ιδέες του ρομαντισμού και πιο ισχυρή του κληρονομιά είναι ο εθνικισμός, ο οποίος έγινε κεντρικό θέμα της ρομαντικής τέχνης και πολιτικής φιλοσοφίας. Από τα πρώτα στάδια του κινήματος, με εστίαση στην ανάπτυξη των εθνικών γλωσσών και της λαογραφίας, καθώς και την σημασία των τοπικών εθίμων και παραδόσεων, έως τα κινήματα που θα επανασχεδίαζαν τον χάρτη της Ευρώπης και θα καθοδηγούσαν την αυτοδιάθεση των εθνοτήτων, ο εθνικισμός ήταν ένα βασικό στοιχείο του Ρομαντισμού, στον ρόλο του, στην έκφρασή του και στο νόημά του. Αυτή η άποψη του εθνικισμού ενέπνευσε λαογραφικές συλλογές όπως των αδελφών Γκριμ, την αναβίωση παλαιών επών ως εθνικής κληρονομιάς, και την δημιουργία νέων ωσάν να ήταν παλαιά, όπως στην Καλέβαλα, που καταγράφηκε από τα προφορικά φινλανδικά έπη και την λαογραφία.

Ο Ρομαντισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εθνική αφύπνιση πολλών λαών της Ευρώπης που δεν είχαν δικά τους εθνικά κράτη. Η αναβίωση και ανάδειξη των αρχαίων μύθων, εθίμων και παραδόσεων από τους ρομαντικούς ποιητές και ζωγράφους, βοήθησε να γίνουν διακριτοί οι διάφοροι αυτόχθονες πολιτισμοί από εκείνους των κυρίαρχων εθνών και να αποκρυσταλλωθεί η μυθογραφία του Ρομαντικού εθνικισμού. Οι περιπτώσεις της Ελλάδος και της Πολωνίας είναι τέτοια παραδείγματα. Πατριωτισμός, εθνικισμός, επανάσταση και ένοπλος αγώνας για ανεξαρτησία έγιναν επίσης δημοφιλή θέματα στις τέχνες της περιόδου αυτής. Ένας από τους πιο διακεκριμένους ρομαντικούς ποιητές αυτής της περιόδου της Ευρώπης ήταν ο Adam Mickiewicz, ο οποίος ανέπτυξε την ιδέα μίας Πολωνίας που ήταν ο Μεσσίας των Εθνών, καταδικασμένης να υποφέρει ακριβώς όπως ο Ιησούς για να αφυπνίσει όλους τους ανθρώπους.