Έντμουντ Μπερκ

Ο Έντμουντ Μπερκ [Edmund Burke], Ιρλανδός παραδοσιοκράτης φιλόσοφος, ο πατέρας του ριζοσπαστικού συντηρητισμού και του εθνικισμού, αρχικά θιασώτης του κλασικού φιλελευθερισμού, σημαντικός εκφραστής του ρομαντικού πολιτικού πνεύματος, θεωρητικός της πολιτικής επιστήμης, υποστηρικτής της Αμερικανικής Επαναστάσεως και πολέμιος της Γαλλικής του 1789, από τους βασικούς εκπροσώπους του ιδεαλισμού, απολογητής της μοναρχίας και πολιτικός που από το 1765 διατέλεσε βουλευτής της Βρετανικής Βουλής των Κοινοτήτων με το κόμμα των Ουίγων και υπήρξε ηγέτης της Συντηρητικής πτέρυγας του, έξοχος ρήτορας και συγγραφέας, γεννήθηκε στις 12 Ιανουαρίου 1729 στο Δουβλίνο και πέθανε στις 9 Ιουλίου 1797 στην πόλη Μπίκονσφιλντ της Αγγλίας.

Έντμουντ Μπερκ

Βιογραφία

Αν και ο πατέρας του Μπερκ ήταν δικηγόρος της Αγγλικανικής Εκκλησίας η μητέρα του ήταν Ρωμαιοκαθολική. Ο ίδιος ο Μπερκ παρέμεινε πιστός του Αγγλικανικού δόγματος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, όμως ή μοναδική του αδελφή ασπάστηκε το θρησκευτικό δόγμα της μητέρας της. Ο Έντμουντ Μπερκ φοίτησε στο Trinity College της γενέτειράς του και συνέχισε με νομικές σπουδές στο Λονδίνο. Μετά το 1765 διετέλεσε για πολλά χρόνια βουλευτής της Βουλής των Κοινοτήτων με το φιλελεύθερο κόμμα των Ουίγων. Στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου του 1774 ο Μπερκ εξελέγη στη μία από τις δύο κοινοβουλευτικές έδρες του Μπρίστολ, πίσω από έναν ριζοσπαστικό της εποχής, ονόματι Χένρι Κράγκερ, ο οποίος μίλησε πρώτος και υποσχέθηκε να ακολουθεί τις οδηγίες των ψηφοφόρων του, όμως ο Μπερκ απάντησε με έναν λόγο που καταγράφηκε στην ιστορία, επειδή εξηγεί την ουσία της αντιπροσωπεύσεως σε μια δημοκρατία. Είπε ο Μπερκ: «....κύριοι, οφείλει να είναι η ευτυχία και η δόξα ενός αντιπροσώπου να ζει στην πιο αυστηρή ένωση, τη στενότερη ανταπόκριση και την πιο ανεπιφύλακτη επικοινωνία με τους ψηφοφόρους του. Οι επιθυμίες τους πρέπει να βαραίνουν πολύ γι’ αυτόν, οι απόψεις τους να έχουν τον σεβασμό του και οι εργασίες τους την αμέριστη προσοχή του. Είναι καθήκον του να θυσιάσει την άνεσή του, τις απολαύσεις του και τις χαρές του για τις δικές τους· και πάνω απ’ όλα, πάντα και σε κάθε περίπτωση, να προτιμά τα δικά τους συμφέροντα από τα δικά του. Όμως την απροκατάληπτη γνώμη του, την ώριμη κρίση του, την πεφωτισμένη συνείδησή του οφείλει να μη τη θυσιάσει για χάρη σας, ούτε για χάρη κανενός ανθρώπου ή καμιάς ομάδας. Αυτά δεν τα αντλεί από την ευαρέσκειά σας, ούτε από τον νόμο και το σύνταγμα. Του τα εμπιστεύεται η Θεία Πρόνοια και είναι υπόλογος για τη χρήση τους. Ο αντιπρόσωπός σας σάς οφείλει όχι μόνο την εργατικότητά του, αλλά και την κρίση του· και σας προδίδει, δεν σας υπηρετεί, αν τη θυσιάσει στη δική σας γνώμη» .

Η αντίδρασή του Μπερκ στην Γαλλική Επανάσταση του 1789, τον καθιέρωσε ως την ηγετική φιγούρα της συντηρητικής πτέρυγας του κόμματος των Ουίγων, την οποία ονόμασε Παλαιούς Ουίγους, σε αντιδιαστολή με τους Νέους Ουίγους του Τσαρλς Τζέιμς Φοξ, που υπήρχαν στο κόμμα. Το 1792 ο Μπερκ ήρθε σε δικαστική αντιπαράθεση με τον Άγγλο συγγραφέα Τόμας Πέιν, ο οποίος έζησε στη Γαλλία το μεγαλύτερο διάστημα της δεκαετίας του 1790, συμμετέχοντας ενεργά στην Γαλλική Επανάσταση, και το 1791 έγραψε το έργο «Δικαιώματα του Ανθρώπου» [Rights of Man], σαν υπεράσπιση της Γαλλικής Επαναστάσεως. Οι επιθέσεις του Πέιν κατά του Έντμουντ Μπερκ τον οδήγησε σε δίκη και ερήμην καταδίκη για το αδίκημα της συκοφαντικής δυσφημίσεως. Ο Μπερκ είναι ο πρώτος που το 1795 χρησιμοποίησε τον όρο «τρομοκράτης» και «τρομοκρατία» για να περιγράψει την εποχή βίας που ξεκίνησε στις 5 Σεπτεμβρίου του 1793 και έληξε στις 28 Ιουλίου του 1794 κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επαναστάσεως, όταν η σύγκρουση μεταξύ των Γιρονδίνων και των Ιακωβίνων είχε ως αποτέλεσμα μαζικές εκτελέσεις, με 594 ανθρώπους να οδηγούνται στην γκιλοτίνα.

Πολιτικές & Φιλοσοφικές απόψεις

Ο Μπερκ αποτελεί τον πλέον χαρακτηριστικό εκφραστή της παραδοσιοκρατικής σκέψεως στα τέλη του 18ου αιώνα κι αποτέλεσε έναν από τους πρώτους πολιτικούς στοχαστές που όρθωσαν αντινεωτερικό πολιτικό λόγο. Σύμφωνα με τον Μπερκ ο Διαφωτισμός δεν είναι τίποτε περισσότερο από μια σκηνοθετημένη πνευματική κυριαρχία των φιλοσόφων της Νεωτερικότητας, η οποία είχε οργανωθεί στις τεκτονικές στοές της Ευρώπης. Ο Μπέρκ πρόβλεψε ότι υπό την ηγεμονία των ιδεών του ορθολογισμού και του ατομικισμού θα ξεσπούσε ένας αδυσώπητος κοινωνικός ανταγωνισμός που θα διέλυε τη συνοχή των κοινωνιών και θα μετέτρεπε τα έθνη σε νομικά, κρατικά συμβόλαια και δικαιώθηκε από το ιστορικό αποτέλεσμα. Καταδίκαζε την πολιτική κληρονομιά του Διαφωτισμού, θεωρούσε ότι η νέα εποχή έφερε το σπόρο της καταστροφής του ευρωπαϊκού πνεύματος και της επικρατήσεως ενός αγοραίου υλισμού. Αποδεχόταν την κοινοβουλευτική δημοκρατία και τον οικονομικό φιλελευθερισμό, συνδέοντας την συμβολική τους αποτύπωση µε την Ένδοξη Επανάσταση του 1688, η οποία πραγματοποιήθηκε χωρίς κοινωνικές ρήξεις και τομές. Αντιλαμβανόταν ότι η επικράτησή των δυο αυτών θεσμών εφόσον πραγματοποιήθηκε µε έναν τρόπο που δεν δημιούργησε στη χώρα του κοινωνικές αναταραχές, και παράλληλα διαφύλαξε πολλά στοιχεία της πολιτικής της παράδοσης, ήταν όχι µόνο µη αναστρέψιμη αλλά και θεμιτή. Κατά συνέπεια υποστήριξε πως οι εκφραστές του παραδοσιοκρατικού πνεύματος θα έπρεπε να παρακολουθούν την εποχή τους, προκειμένου να περισώσουν οτιδήποτε ηθικά ακέραιο μπορούσαν, εμφυτεύοντας το στη νέα πραγματικότητα.

Ο Μπέρκ υπήρξε ο πρώτος πολιτικός στοχαστής του σύγχρονου κόσμου που όρισε το Έθνος ως «συμβόλαιο» μεταξύ ζωντανών, νεκρών και όσων πρόκειται να γεννηθούν. Ήδη από το 1790 ο Έντμουντ Μπερκ έγραφε ότι το πραγματικό κοινωνικό συμβόλαιο δεν είναι το κατά Ρουσσώ συμβόλαιο ανάμεσα στον ηγεμόνα και το λαό ή την απροσδιόριστη «γενική βούληση», αλλά ο «συνεταιρισμός ανάμεσα στις γενεές»: «Η Κοινωνία αποτελεί όντως συμβόλαιο, όχι μόνον σε όσους ζουν, αλλά ανάμεσα σε όσους ζουν, όσους έχουν πεθάνει και όσους πρόκειται να γεννηθούν», δίνοντας έμφαση στη Συνέχεια και απορρίπτοντας τις απόψεις που ήθελαν και θέλουν το έθνος να αποτελεί ένα σύνολο νομικών εγγράφων που χαρίζουν ιθαγένειες. Η πολιτικές απόψεις και η φιλοσοφία του επηρέασε μεταγενέστερους ρομαντικούς όπως ο Άνταµ Μύλλερ, ο Μπονάλ και ο Ντε Μαιστρ, οι οποίοι ανέπτυξαν ολικά αντικαπιταλιστικές και έντονα εθνικιστικές θεωρίες.

Ο Μπερκ πολέμησε το δουλεμπόριο κι έδειξε ανοχή και κατανόηση για τον απελευθερωτικό αγώνα των αγγλικών αποικιών της Βορείου Αμερικής, ενώ στο εσωτερικό της Μεγάλης Βρετανίας καταπολέμησε την πολιτική διαφθορά και αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία του κοινοβουλίου. Υπήρξε οπαδός των Αγγλικών παραδόσεων και του μετριοπαθούς πολιτεύματος της χώρας του, ενώ αποδοκίμασε τα επαναστατικά κηρύγματα της Γαλλικής επαναστάσεως. Χαρακτηρίζεται σήμερα «πατέρας της συντηρητικής σκέψεως» Υπήρξε ριζοσπάστης πολιτικός, σφοδρός επικριτής της Βρετανικής πολιτικής στην Ινδία και του εξανδραποδισμού των γηγενών πληθυσμών, μαχητικός υπέρμαχος της θρησκευτικής ελευθερίας στη Βρετανία στηλιτεύοντας την καταπίεση των καθολικών στην Ιρλανδία. Αναγνώρισε την ύπαρξη των κομμάτων και όρισε το κόμμα «ως ένα σώμα ανθρώπων που ενώνονται για την προώθηση του εθνικού συμφέροντος μέσω των κοινών τους προσπαθειών με βάση ορισμένες ιδιαίτερες αρχές πάνω στις οποίες όλοι συμφωνούν». Το κόμμα όπως το όρισε ο Μπερκ υλοποιήθηκε ιστορικά στις Η.Π.Α. το 1800 από τον Τόμας Τζέφερσον [Thomas Jefferson] που οργάνωσε ενώσεις για την υποστήριξη του τότε Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Ο Μπερκ αποτέλεσε σημαντικό πολιτικό πρότυπο και με τις ιδέες του επηρέασε ακόμη και στοχαστές του 20ου αιώνα, όπως ο Τζων Μέιναρντ Κέινς.

Συγγραφικό έργο

Ο Μπερκ, που διακρίθηκε για τις αξιόλογες επιδόσεις του στο πεδίο της αισθητικής, έγραψε και δημοσίευσε τα έργα:

• «Δικαίωση της φυσικής κοινωνίας» [A Vindication of Natural Society], το πρώτο του έργο που εκδόθηκε το 1756,
• «Φιλοσοφική έρευνα επί της καταγωγής των ιδεών μας περί του υψηλού και του ωραίου» [A Philosophical Inquiry into the Origin of Our Ideas of the Sublime and Beautiful], δοκίμιο, το 1757,
• «Περί του υψηλού και του ωραίου», (κυκλοφορεί στα Ελληνικά),
• «Σκέψεις για τα αίτια των σημερινών δυσαρεσκειών» [Thoughts on the Cause of the Present Discontents], δοκίμιο, το 1770,
• «Στοχασμοί για την Επανάσταση στην Γαλλία» [Reflections on the Revolution in France] , μετάφραση Χρήστος Γρηγορίου, εκδόσεις «Σαβάλλας» Αθήνα 2010.

Στο έργο του, που κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 1790 δεκατέσσερις μήνες μετά την πτώση της Βαστίλης και αποτελεί σταθμό για τη ρομαντική πολιτική φιλοσοφία και για τις πολιτικές θεωρίες του ριζοσπαστικού συντηρητισμού και του εθνικισμού, ο Μπερκ κατήγγειλε τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, η οποία οδήγησε στην επιβολή της φιλελεύθερης αστικής δημοκρατίας και στην πτώση του Παλαιού Καθεστώτος με τις αρχαίες και μεσαιωνικές καταβολές. Η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί ως τις μέρες μας το σύμβολο της φιλελεύθερης και αριστερής πολιτικής διανοήσεως, καθώς σηματοδότησε την απαρχή της εισόδου του δυτικού κόσμου στην εποχή της Νεωτερικότητας. Στο έργο, που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα πολιτικά δοκίμια του 18ου αιώνος, ο Μπερκ αντιτάσσει στο «μεταφυσικό» και «ανεδαφικό» πνεύμα των Γαλλικών διακηρύξεων τις «ιστορικές ελευθερίες» των Άγγλων, προβάλλοντας έτσι την αρετή της ειρηνικής, εξελικτικής προόδου, υπογραμμίζοντας την αξία της παραδόσεως για τη διάπλαση και την ομαλή λειτουργία των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών. Το βιβλίο μεταφράστηκε στις κυριότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και χρησίμευσε ως πολιτικό ευαγγέλιο για ένα σημαντικό μέλος των οπαδών της παραδοσιοκρατίας. Παρά τον πολεμικό χαρακτήρα του και τις υπερβολές που περιέχει, εκτιμήθηκε αργότερα ως γνήσια πνευματική δημιουργία, που οδηγεί από την πολιτική κοινωνιολογία του Μοντεσκιέ στον ιστορισμό του 19ου αιώνος, στον Τοκεβίλ και στη διάπλαση της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης.

• «Έκκληση των νέων προς τους παλιούς Ουίγους» (Appeal from the New Whigs to the Old Whigs, το 1791.

Μνήμη Έντμουντ Μπερκ

Ο Γερμανός ρομαντικός φιλόσοφος Άνταµ Μύλλερ σχεδόν μετέγραψε τις θέσεις του Μπερκ, τον οποίο θαύμαζε όσο κανέναν άλλο στοχαστή, και τις ενέταξε στη Γερμανική ρομαντική κοσμοθέαση. Η φιλοσοφία του Μύλλερ εμπεριέχει την κίνηση που πρόκρινε ο Μπερκ, ο οποίος αποτελεί πρότυπο πολιτικού ανδρός και στοχαστή. Παράλληλα ο Μύλλερ θεωρεί τον Μπερκ ως έναν πραγματικό πολιτικό, αλλά και άνθρωπο που όχι µόνο είχε την πνευματική διεισδυτικότητα να αναγνωρίσει πρώτος απ’ όλους τις αδυναμίες της Γαλλικής Επανάστασης και τη συμβολική αρχή της εγγενώς προβληματικής Νεωτερικής Εποχής μετά την έκρηξή της, αλλά και που ταυτόχρονα είχε το θάρρος να προσανατολίσει την πολιτική του πορεία µε ακρίβεια επάνω στις φιλοσοφικές του ιδέες. Η πολιτική θεωρία του αποτέλεσε τη βάση σχεδόν όλων των παραδοσιοκρατικών πολιτικών αντιλήψεων, που εναντιώθηκαν στη φιλοσοφία του Διαφωτισμού, στον πολιτικό και οικονομικό φιλελευθερισμό, καθώς επίσης και στην ευρύτερη κληρονομιά της Γαλλικής Επαναστάσεως.

Πηγές

• Ο Ρομαντικός συντηρητισμός του Άνταμ Μύλλερ Σταμάτης Μαμούτος, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, ΜΠΣ Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Έντμουντ Μπερκ
• Έντμουντ Μπέρκ: Ένας συντηρητικός φιλόσοφος του χθες ενάντια στον άκρατο φιλελευθερισμό του σήμερα
• Το Παγκόσμιο Χωριό Εφημερίδα «Η Καθημερινή», 16 Νοεμβρίου 2008, Πάσχος Μανδραβέλης
• Έντμουντ Μπερκ-Αποφθέγματα
• Έντμουντ Μπερκ-Αποφθέγματα

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org