Αναξαγόρας

Ο Αναξαγόρας ο Κλαζομένιος, Έλληνας σημαντικός προσωκρατικός φιλόσοφος και αστρονόμος της αρχαιότητας που προσπάθησε να ανανεώσει την ιωνική φυσιολογία και να τη συνδυάσει με τις πνευματικές κατακτήσεις του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή, ο οποίος θεωρείται ο πρόδρομος της συγκριτικής φυσιολογίας κι υπήρξε ένας φιλόσοφος που προσπάθησε να ερμηνεύσει τον κόσμο με ορθολογικό τρόπο, γεννήθηκε περί το 500 π.Χ. στην πόλη Κλαζομενές, 30 χιλιόμετρα δυτικά στης Σμύρνης στην περιοχή της Λυδίας στην Ιωνία της Μικράς Ασίας και πέθανε το 428 π.Χ. στην Λάμψακο, πόλη στην περιοχή του Ελλησπόντου.

Συνοπτικές πληροφορίες
Αναξαγὀρας Κλαζομενεὐς
Γέννηση: 500 π.Χ.
Τόπος: Κλαζομενές, Σμύρνη Λυδίας, Ιωνία, Μικρά Ασία
Σύζυγος:
Τέκνα:
Υπηκοότητα:
Ασχολία: Φιλόσοφος, αστρονόμος
Θάνατος: 428 π.Χ.
Τόπος: Λάμψακος, Ελλήσποντος.

Βιογραφία

Ο Αναξαγόρας ήταν γιος του Ηγησίβουλου (ή Ευβούλου) και ανήκε σε πλούσιο κι αριστοκρατικό γένος. Γνωρίζουμε ελάχιστες λεπτομέρειες από την νεανική του ζωή, όμως είναι βέβαιο ότι έζησε ως τα μετεφηβικά του χρόνια στην Ιωνία, διδάχθηκε φιλοσοφία κι υπήρξε ένας από τους υποστηρικτές και συνεχιστές της ιωνικής φιλοσοφίας. Το 462 π.Χ. σε ηλικία είκοσι ετών εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου επιδόθηκε σε φιλοσοφικές σπουδές κι έγινε ο πρώτος που εισήγαγε την φιλοσοφία στην Αθήνα. Στην Αθήνα γνωρίστηκε με τον Περικλή και έγινε δάσκαλος αλλά και φίλος του όμως η φιλία τους είχε τα μειονεκτήματά της αφού και οι πολιτικοί αντίπαλοι του Περικλή τέθηκαν εναντίον του Αναξαγόρα.

Ο Αναξαγόρας υπήρξε, επίσης, δάσκαλος του Σωκράτη και του Ευριπίδη. Κατηγορήθηκε για ασέβεια ως «εισάγων καινά δαιμόνια» και καταδικάστηκε σε θάνατο για τον ισχυρισμό του ότι ο Ήλιος δεν ήταν θεός και πως η Σελήνη αντανακλούσε το φως του Ήλιου. Μετά την καταδίκη του αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αθήνα, όπου παρέμεινε επί τριάντα χρόνια, και αφού διέφυγε, με την βοήθεια του Περικλέους, εγκαταστάθηκε στη Λάμψακο όπου ασχολήθηκε με την αστρονομία και την ιατρική. Εκεί έζησε ως το τέλος της ζωής του και άφησε την τελευταία του πνοή, τιμώμενος από τους κατοίκους της πόλεως. Στον τάφο του γράφτηκε: Εδώ αναπαύεται ο Αναξαγόρας, που για τον ουράνιο κόσμο βρήκε την αλήθεια.

Ο Νους

Για τον Αναξαγόρα, ο Νους είναι αιώνιος, γνώστης των πάντων, παντοδύναμος, η πηγή κάθε μορφής ζωής και η αιτία που υπάρχει τάξη και αρμονία στο Σύμπαν. Ο Νους ελέγχει όλα όσα έχουν ψυχή και την κίνηση του Σύμπαντος. Όπως συνήθιζε να λέει: όλα τα πράγματα ήταν μαζί, κατόπιν ήρθε ο Νους και τα έβαλε σε τάξη. Η ύλη περιγράφεται σαν ένας σωρός που όλα τα στοιχεία είναι ανακατωμένα. Τον χωρισμό τους τον προκάλεσε ο Νους, προκαλώντας ένα είδος περιδινήσεως. Με τη δίνη χωρίστηκαν τα στοιχεία αρχικά σε δύο μέρη και στη συνέχεια προχώρησε ο χωρισμός και δεν έχει τέλος. Υποστήριζε ότι ο Νους που δίνει ζωή στα έμψυχα, είναι μοιρασμένος με διαφορετική ποσότητα. Στον άνθρωπο οι αισθήσεις και η αντίληψη είναι έργο του Νου. Δεν εμπιστευόταν τη γνώση που προέρχεται από τις αισθήσεις και τόνιζε ότι την αληθινή γνώση την προμηθεύει μόνο η λογική.

Φιλοσοφική θεωρία

Στη βάση του στοχασμού του Αναξαγόρα βρίσκεται η άρνηση της γεννήσεως και της φθοράς, καθώς «...τίποτε δεν γίνεται ούτε χάνεται, αλλά συντίθεται και διαχωρίζεται από προϋπάρχοντα όντα». Η φιλοσοφική του θεώρηση αρνείται τη δυνατότητα δημιουργίας όντων από τη μείξη των τεσσάρων βασικών ριζωμάτων του Εμπεδοκλή και πιστεύει ότι κάθε επιμέρους υπόσταση υπήρχε εξαρχής στον κόσμο. Μια άλλη βασική αρχή της φιλοσοφίας του υποστηρίζει ότι κάθε ον του φυσικού κόσμου περιέχει σε μικρή αναλογία κομμάτια όλων των φυσικών υποστάσεων, αποτελώντας έτσι μια μικροκοσμική εικόνα του μακροκοσμικού σύμπαντος. Έτσι η καθολική ανάμιξη είναι μια πρωτοκοσμική κατάσταση αδιάκριτης μείξης των σπερμάτων, δηλαδή των βασικών δομικών συστατικών που είναι άπειρα της πραγματικότητας, αθέατα μεν, λειτουργούν ωστόσο ως αρχέτυπα οργάνωσης -κυανοτυπίες- ενσωματώνοντας δυνητικά τα ουσιώδη συστατικά όλων των υλικών υποστάσεων.

Ο Αναξαγόρας έδωσε εξήγηση στο πρόβλημα των πλημμυρών του Νείλου ποταμού στην Αίγυπτο, εξηγώντας ότι οφείλονταν στο λιώσιμο του χιονιού στα βουνά της Αιθιοπίας. Αντιμετώπισε τη λαϊκή θρησκεία με κριτικό πνεύμα και απέρριπτε την επέμβαση των θεών στην πορεία του κόσμου. Ήταν ιδιαίτερα επικριτικός προς τη μαντική τέχνη κι υποστήριζε την άποψη ότι όποιος θέλει να μάθει τα μέλλοντα, ζητά να ζήσει τη ζωή του προκαταβολικά. Όταν σε εκστρατεία του αθηναϊκού στόλου συνέπεσε να συμβεί έκλειψη ηλίου, ο Περικλής χρησιμοποίησε τη λογική εξήγηση που του είχε διδάξει ο Αναξαγόρας και έτσι κατάφερε να διώξει τον τρόμο από τους άντρες ενώ όταν στους Αιγός ποταμούς έπεσε ένα κομμάτι μετεωρίτη και οι άνθρωποι το ερμήνευσαν ως σημάδι των θεών, ο Αναξαγόρας είπε ότι απλά είναι ένα ουράνιο σώμα που έπεσε στη Γη. Αντιμετώπιζε τους θεούς συμβολικά και ταύτιζε τον Δία με τον Νου, την Αθηνά με την τέχνη, τον Ήφαιστο με τη σιδηρουργία. Πίστευε ότι η γνώση αναπτύσσεται μέσω της εμπειρίας, της μνήμης και της τεχνικής και εισήγαγε μια ενδιαφέρουσα καινοτομία, για την εποχή του, απορρίπτοντας τους θεούς και θεωρώντας πηγή της γνώσεως την εμπειρία. Θεωρούσε ότι η γνώση που αποκτάται δεν πρέπει να έχει θεωρητικό χαρακτήρα, αλλά να συνδέεται με την πρακτική εφαρμογή για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής.

Φιλοσοφικά πεδία

Τα ενδιαφέροντά του Αναξαγόρα ήταν πολλά και ασχολήθηκε με πολλούς κλάδους της επιστήμης, με τα μαθηματικά, αυτός πρώτος εξέτασε το θέμα του τετραγωνισμού του κύκλου, την ιατρική, πρώτος αυτός ανέφερε ότι το έμβρυο στη μήτρα τρέφεται δια του ομφαλού καθώς και ότι όλες οι αρρώστιες προέρχονται από τη χολή, και με την κοσμογονία, όπου διαμόρφωσε δική του θεωρία γύρω από την ύλη και τα στοιχεία που την απαρτίζουν. Σύμφωνα μ' αυτήν η ύλη δεν αποτελείται από ένα ή από μερικά στοιχεία, τα αποκαλούμενα σπέρματα, αλλά από άπειρα που κανένα απ' αυτά δεν εξαφανίζεται, παρά μόνο με διαφορετικούς συνδυασμούς και που αποτελούν κάθε φορά και ένα καινούριο αντικείμενο. Οι κύριες ιδιότητές τους δε μένουν πάντα αναλλοίωτες όμως η ποσότητά τους μένει πάντα ίδια.

Αστρονομία

Ο Αναξαγόρας ασχολήθηκε και με την αστρονομία. Πίστευε ότι τα αστέρια, η σελήνη, ο ήλιος είναι αποτέλεσμα του αποχωρισμού που έγινε από τη γη -κατά τη δυνατή περιστροφική κίνηση- μεγάλων μαζών.

* για τη Γη ο πιστεύει πως έχει τυμπανοειδές σχήμα, και πως συγκρατείται στον αέρα, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.
* για τον Ήλιο, ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει πως ο Αναξαγόρας πίστευε ότι ο Ήλιος δεν ήταν θεός, αλλά μία διάπυρη σφαίρα, ενώ το μέγεθός του είναι μεγαλύτερο από την Πελοπόννησο. 
* για τη Σελήνη, πιστεύει πως είναι ετερόφωτη και διάσπαρτη με κοιλάδες και όρη, όπως και η Γη. Υποστήριξε ακόμα ότι η Σελήνη δεν είναι αυτόφωτο σώμα αλλά αντανακλά το φως του Ήλιου. Επίσης τη θεωρεί ως μια δεύτερη Γη που κατοικείται από ανθρώπους και άλλα όντα, κατά τον Πλάτωνα.
* για τα άστρα, πιστεύει ότι αυτά έχουν όμοια μορφή με αυτή του Ηλίου.
* για τους κομήτες, θεωρεί πως είναι πλανήτες, οι οποίοι εκπέμπουν φλόγες, τους διάττοντες αστέρες θεωρεί ως «σπινθήρες» που εκτινάσσονται από τον αέρα, και για τους μετεωρίτες, ο Αναξαγόρας πιστεύει ότι είναι λίθοι που στροβιλίζονται και έλκονται από τη Γη.
* για το Γαλαξία ότι αποτελείται από αστέρια και νεφελώματα τα οποία καθώς περιστρέφονται σχηματίζουν πλανητικά συστήματα, όπως επίσης πίστευε για τους μετεωρίτες ότι ήταν ουράνια σώματα τα οποία τα έλκυε κάποιες φορές η Γη και τύχαινε να πέσουν στην επιφάνειά της.

Κοσμογονία

Μια καινούρια ιδέα που εισήγαγε στην κοσμογονία ο Αναξαγόρας είναι ότι η κίνηση της ύλης δεν υπήρχε πάντοτε και πως τα στοιχεία της από μόνα τους είναι ανίκανα να τη βάζουν σε κίνηση. Αυτή τη δυνατότητα την έχει μόνο ο νους, μια ουσία που διαφέρει από τις άλλες. Η ουσία αυτή είναι διάχυτη στο σύμπαν και ομοιογενής, ανεξάρτητη και ελεύθερη, είναι η πηγή κάθε ζωής. Ο νους είναι ο γνώστης των πάντων, αιώνιος και παντοδύναμος. Θεωρείται και ο πρόδρομος της συγκριτικής φυσιολογίας, επειδή παραδεχόταν την αρχή της συνέχειας, της ενότητας δηλαδή των σκοπών στο φυτικό και το ζωικό κόσμο.

Συγγραφικό έργο

Αν και κανένα έργο των προσωκρατικών φιλοσόφων δεν σώζεται ακέραιο, σε ότι αφορά στα λεγόμενά του Αναξαγόρα έχουν συντεθεί αποσπάσματα των απόψεών του, κυρίως από αναφορές του Σιμπλίκιου, οι οποίες αποτελούν το έργο:

• «Περί φύσεως».

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• [Anaxagoras of Clazomenae mathshistory.st-andrews.ac.uk]
• [Αναξαγόρας Λεξικό αστρονομίας Μαυρομάτη.]
• [Αναξαγόρας Αρχείον Πολιτισμού, Video, Youtube.com]

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org