Σοφοκλής Καρύδης

Ο Σοφοκλής Καρύδης, Έλληνας εθνικιστής και αντιμοναρχικός, δυναμικός εθνεγέρτης και υποστηρικτής της Μεγάλης Ιδέας του Ελληνικού Έθνους, διαπρεπής ρομαντικός και σατυρικός ποιητής, δημοσιογράφος, θεατρικός συγγραφέας που θεωρείται πρόδρομος του πολιτικού- κοινωνικού θεάτρου, θεατρικός επιχειρηματίας και σκηνοθέτης θεατρικών παραστάσεων, γεννήθηκε το 1832 στην Τρίπολη της Πελοποννήσου και απεβίωσε στα μέσα του Σεπτεμβρίου 1893 στο Δημοτικό νοσοκομείο στην Αθήνα. Η νεκρώσιμη ακολουθία του τελέστηκε στο Μητροπολιτικό Ναό της πρωτεύουσας της Ελλάδος ενώ η ταφή του έγινε στο Α' Νεκροταφείο των Αθηνών.

Σοφοκλής Καρύδης
Γέννηση: 1832
Τόπος: Τρίπολη Αρκαδίας. Πελοπόννησος
Σύζυγος: Σοφία Κυριακού
Τέκνα:
Υπηκοότητα: Ελληνική
Ασχολία: Δημοσιογράφος, ποιητής θεατρικός συγγραφέας & επιχειρηματίας
Θάνατος: Σεπτέμβριος 1893
Αιτία:
Τόπος: Αθήνα, Αττική (Ελλάδα)

Ήταν παντρεμένος με τη Σοφία Κυριακού με την οποία απέκτησε τρία τέκνα και την έχασε πρόωρα. Ο πρωτότοκος από τα τέκνα του σκοτώθηκε σε σιδηροδρομικό δυστύχημα, εργάζονταν στους σιδηρόδρομους, ενώ ο νεότερος, ο Ανακρέων, αυτοκτόνησε.

Βιογραφία

Ο Σοφοκλής ήταν απόγονος και εγγονός αγωνιστών της Ελληνικής εθνεγερσίας του 1821. Πατέρας του ήταν ο Κωνσταντίνος Καρύδης, μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, επιφανής εμποροράπτης της Τριπόλεως, αγωνιστής και ο ίδιος της Ελληνικής Εθνεγερσίας του 1821. Το 1848 δημοσιεύει ποιήματα στα έντυπα της Τριπόλεως όμως αποφάσισε να εκδώσει το δικό του περιοδικό με τίτλο: «Ο Αριστοφάνης και η Μαγνητιζομένη». Στην ηλικία των μόλις δεκαέξι ετών έχασε τον αδελφό του Βίκτωρα ο οποίος πέθανε αιφνίδια. Ο Σοφοκλήςέζησε ως την εφηβική του ηλικία στη γενέτειρα του και στη συνέχεια ικανοποιώντας την επιθυμία του πατέρα του σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Είναι αδιευκρίνιστο αν το κανονικό όνομα του Σοφοκλή ήταν Σάντος (Σαράντος) ή ήταν το δεύτερο βαφτιστικό του όνομα, το οποίο άλλαξε ή παραγκώνισε όταν άρχιζε να γράφει τα πρώτα του ποιήματα.

Επιχειρηματική δράση

Ο Καρύδης δραστηριοποιήθηκε ως επιχειρηματίας και απέκτησε σημαντικό πλούτο. Κατοικούσε σε ένα αρχοντικό επί των οδών Πανεπιστημίου και Σανταρόζα, στο ισόγειο του οποίου έστησε ιδιόκτητο τυπογραφείο με εξοπλισμό που έφερε από τη Γερμανία ενώ διατηρούσε εξοχική κατοικία, στην περιοχή του Αγίου Μελετίου, με μεγάλο κήπο, ιδιωτικό οικογενειακό νεκροταφείο και πολυπληθές υπηρετικό προσωπικό ενώ περνούσε τις καλοκαιρινές του διακοπές στο χωριό Συκιά Κορινθίας, όπου διατηρούσε κατοικία.

Ως θεατρικός επιχειρηματίας απέκτησε το «Θέατρο Αθηνών», όπου πρωταγωνιστούσε ένας θίασος αξιώσεων για την εποχή και σκηνοθετούσε ο ίδιος τα έργα του. Πρωταγωνίστρια του θιάσου του, υπό την επωνυμία «Σοφοκλής», μετά το 1867, ήταν η Σοφία Ταβουλάρη, σημαντική ηθοποιός της εποχής που συμμετείχε στο σχήμα μαζί με τον σύζυγο της. Ο θίασος, πέρα από τα έργα του Καρύδη, παρουσίασε έργα και άλλων συγχρόνων του Ελλήνων συγγραφέων καθώς και δράματα του διεθνούς ρεπερτορίου, όπως τον «Άμλετ» και τον «Ιούλιο Καίσαρα» του Σαίξπηρ, τον «Φιλάργυρο» του Μολιέρου, τους «Ληστές» του Σίλλερ, την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή και τον «Πλούτο» του Αριστοφάνη.

Δημοσιογραφική δραστηριότητα

Τον Οκτώβριο του 1853 δημοσίευσε σε Αθηναϊκή εφημερίδα της εποχής το «Άσμα πολεμιστήριον», με το οποίο καλούσε τους Έλληνες σ’ ένα νέο εθνικό αγώνα για την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως με αναφορές στην ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και στην Ελληνική αρχαιότητα, χαρακτηριστικά και κοινά γνωρίσματα όλων των ρομαντικών μεγαλοϊδεατών ποιητών.

Λίγα χρόνια αργότερα ο Καρύδης αφιέρωνε το σύνολο της αρθρογραφίας της ιδιόκτητης εφημερίδος του, την οποία συνέτασσε σχεδόν μόνος του, στο εθνικό ζήτημα και στην πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας. Ως δημοσιογράφος διακρίθηκε για την καυστική σάτιρα, την οποία ασκούσε επί χρόνια από τις στήλες της ιδιόκτητης εφημερίδος του «Φως», για τα άρθρα της οποίας εισέπραξε πολλές καταδικαστικές αποφάσεις και εγκλεισμούς στη φυλακή Γκαρμπολά στην περιοχή του Ψυρή. Στόχος του υπήρξαν όλα τα κακώς κείμενα της εποχής του: κοινωνικά ήθη, η ξενομανία, κυρίως όμως τα έργα και οι ημέρες των πολιτικών της εποχής του. Στην εφημερίδα, που εξέδιδε από τον Φεβρουάριο του 1860 μέχρι το 1877, ευανάγνωστη είναι η διάθεσή του, από την προμετωπίδα του εντύπου:

«Και ο δείνας και ο τάδες είναι όλοι μασκαράδες. Κι ο συντάκτης του «Φωτός» είπεν η Αυτού Μεγαλειώτης μασκαράς είναι κι αυτός.»

Η προμετωπίδα, δημοσιευμένη χωρίς κόμματα, με αμφιλεγόμενη την απόδοση ως προς το υποκείμενο της πρότασης, δεν προκάλεσε δικαστική παρέμβαση για εξύβριση του βασιλέως και η ελευθεροτυπία αρχικά διαφυλάχτηκε όμως τον Ιούλιο 1861 ο Καρύδης φυλακίστηκε για όσα δημοσίευσε σχετικά με την υπόθεση της αγοράς της περιουσίας του αποθανόντος Ιωάννη Κωλέττη την οποία εξαγόρασε από την κόρη του Κωλέττη ο Δημήτριος Χατζίσκος που είχε διατελέσει και Υπουργός των Εκκλησιαστικών. Ο Χατζίσκος αγόρασε το σύνολο της κινητής και ακίνητης περιουσίας του αποβιώσαντος Πρωθυπουργού, ο οποίος χρωστούσε και στο Δημόσιο 55.000 δραχμές. ΑφΟΎ ΕΞΑΓΌΡΑΣΕ την περιουσία από την κόρη του Κωλέττη, στη συνέχεια ο Χατζίσκος φρόντισε να εισαχθεί νομοσχέδιο που χάριζε τα χρέη του αποβιώσαντος πολιτικού με αποτέλεσμα να καρπωθεί ο ίδιος το ποσό. Γράφει σχετικά ο Καρύδης:

«Το ηκούαμεν και δεν το επιστεύαμεν, πως τα εγύρισεν ο Χατζίσκος διότι η Κυβέρνησις έρριψεν εις την ανοικτήν αυτού φουστανέλαν πενήντα πέντε χιλιάδας δραχμάς! {...} Ταλαίπωρε λαέ, συ φυλακίζεσαι διά 10 δραχμών χρέος και εις αυτούς χαρίζονται χιλιάδες... {...} διά τούτο δεν πηγαίνει εμπρός το ρωμαίικο και θα χαλάση καμιά ώρα». 

Στην εφημερίδα του τυπώθηκε, στις 9 Σεπτεμβρίου του 1861, το πρώτο δημοσιευμένο άρθρο στο ελλαδικό χώρο με θέμα την Αναρχία . Συγγραφέας του άρθρου δεν ήταν ο Καρύδης, αλλά ένας εκ των συνεργατών του στην εφημερίδα, ο Δήμος Παπαθανασίου, από το 1862 εκδότης της εφημερίδος «Νέα Γενιά». Ήταν ανταποκριτής των γεγονότων της Παρισινής Κομμούνας και ένθερμος υποστηρικτής της. Ο Παπαθανασίου είχε εξοριστεί στην Κύθνο επί βασιλείας Όθωνα καθώς κρίθηκε από το δικαστήριο στο οποίο παραπέμφθηκε ως υποκινητής της εξεγέρσεως εναντίον του βασιλιά και είχε ζήσει την επιχείρηση απελευθερώσεως και τη θανάτωση ορισμένων εκ των στασιαστών τα οποία τα περιέγραψε στην εφημερίδα του.

Ο Καρύδης θεωρούσε τη βασιλεία, «μιασματική εστία αντιλαϊκής μάστιγας» απόψεις που διατύπωνε μέσα από τις στήλες των εντύπων του. Σύμφωνα με τον ιστορικό Δημήτριο Φωτιάδη στις αρχές του 1862, έγραψε και δημοσίευσε το στιχούργημα «Ως πότε ξένη ακρίδα» ή απλώς «Ακρίδα» , που συνδέθηκε με την εξέγερση τον Φεβρουάριο του 1862 εναντίον της βασιλείας του Όθωνα, και είναι ιδιαίτερα γνωστό στις περιοχές της Σίφνου και της Σίκινου, αλλά και άλλων νησιών των δυτικών Κυκλάδων. Την πολιτική του αυτή ο Καρύδης συνέχισε αργότερα στο έντυπο «Αριστοφάνης». Με την έκρηξη των αντιοθωνικών γεγονότων του 1862 βρέθηκε αυτοεξόριστος στη Μικρά Ασία, απ' όπου επέστρεψε στη χέρσο Ελλάδα με την έξωση του Όθωνα. Ο Ιωάννης Δαμβέργης γράφει για τον Καρύδη: «...κάθε τόσον εστέλνετο εις τας φυλακάς, διότι εξεστόμιζε δημοσία όσα οι άλλοι εκρυφομίλουν ή κατέπιαν». Εις βάρος του είχαν εκδοθεί τόσες καταδικαστικές αποφάσεις, ώστε, όπως έγραφε ο ίδιος, για να εκτίσει τις ποινές του «...θα έπρεπε να ζήσει τρεις φοράς από εξήντα χρόνια».

Εθνική δράση

Το 1854 ο Καρύδης ανέλαβε ρόλο εμψυχωτή στην εξέγερση των κατοίκων της Καλαμπάκας εναντίον των Τούρκων κατακτητών και με τους φλογερούς στίχους του, παρακινούσε τους Έλληνες της Θεσσαλίας να ξεσηκωθούν και να διεκδικήσουν την ελευθερία τους. Στις 16 Απριλίου 1886 ο σύλλογος «Εθνικός Δεσμός» οργάνωσε ένοπλο συλλαλητήριο στο Σύνταγμα εναντίον της επεμβάσεως των Μεγάλων Δυνάμεων στην Ελλάδα και του αφοπλισμού που ζητούσαν, στο οποίο συμμετείχαν δυο χιλιάδες άτομα, υπό αυστηρά μέτρα τάξεως. Μιλώντας ο Καρύδης ανέφερε ότι:

«έδει το ψήφισμα να επιδοθή τω κ. Πρωθυπουργώ εντός δίσκου μεθ’ ενός εγχειριδίου». 

Στην «Εφημερίδα», στις 17 Απριλίου του ίδιου έτους δημοσιεύθηκε επιστολή του την οποία υπογράφει ως «Μετανοημένος Διαδηλωτής», όπου με χιούμορ διαμαρτύρεται για τα μέτρα και την πολιτική του πρωθυπουργού Δηλιγιάννη:

« ... Δεν θα είχα καμμίαν δυσκολίαν, κύριε διευθυντά, να υπογράψω με το όνομά μου, αλλά, να σας ειπώ την αλήθειαν; Εντρέπομαι. Πέρυσι ήμην ένας από τους αρχηγούς των διαδηλώσεων και εξελαρυγγίσθην φωνάζων Ζήτω ο Δηλιγιάννης! Πόσες φορές με εκτύπησεν εις την πλάτην ο πρωθυπουργός και με συνεχάρη διά τα πατριωτικά μου αισθήματα! Την περίφημον ημέραν των νταουλίων ήμην εις το πλάγι της μουσικής και ακόμη με πονούν τα αυτιά μου από το ντουμ! ντουμ! Πώς τώρα να ομολογήσω ότι έπαθα τέτοιο γέλασμα! Το δημιούργημά μας, ο άνθρωπος τον οποίον εκάμαμεν με τα «ζήτω»μας, να μη μας δίνει την άδεια ούτε να ζυγώνωμεν εις το σπίτι του… να ερωτήσωμεν… διατί μας υπεσχέθη να τα χαλάση με την Τουρκίαν και τα χάλασε με την Ευρώπην! {...} Δεν σκοπεύω πλέον να λάβω μέρος εις καμμίαν διαδήλωσιν και το τελευταίον ‘ζήτω’, το οποίον σας ζητώ την άδειαν να εκφωνήσω, είναι Ζήτω ο Ραμπαγάς!».

Εργογραφία

Ο Σοφοκλής Καρύδης έγραψε ποιήματα, δράματα, περί τις σαράντα μονόπρακτες κωμωδίες, είδος στο οποίο επιδόθηκε ιδιαίτερα, καθώς και ηθογραφίες. Βασικό χαρακτηριστικό των κειμένων του, στο σύνολό τους, είναι η θεατρικότητα.Μεταξύ άλλων έγραψε και δημοσίευσε:

• «Τα τέκνα του Δοξαπατρή», τρίπρακτο δράμα γραμμένο το 1868, αφιερωμένο στη μνήμη του Λάκωνα άρχοντα Βουτσαρά Δοξαπατρή .

Ο Καρύδης το υπέβαλε εκείνο το έτος στο Βουτσιναίο Ποιητικό αγώνα του Πανεπιστημίου Αθηνών και επιχειρεί να καταδείξει τις περιπέτειες των ηρωϊκών υπερασπιστών του Αράκλοβου. Στόχος του είναι να αναδείξει τη θέση που καταλαμβάνει η θρησκευτική πίστη στη ζωή των ηρώων και να συντονίσει τις περιπέτειές τους με τα αισθήματα που δημιουργούσε ο μεγαλοϊδεατισμός της εποχής.

• «Κούτρας και Μικρομέγας»,
• «Η ξελογιασμένη μούσα μου»,
• «Η Άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως»,
• «Αρματολοί και κλέφτες»,
• «Αντιγόνη»,
• «Γιατρός»,
• «Αστυνόμος»,
• «Αποτυχόντες ως υποψήφιοι»,
• «Η Παμπόνηρος»,
• «Τα Τρελλοκόριτσα»,
• «Οι Τραμπούκοι»,
• «Ο Μωρογιάννης»,
• «Η Κόρη του Ψωμά»,
• «Η Άγραφος Κωμωδία»,
• «Η Παραμονή της Πρωτοχρονιάς»,
• «Ο Φόβος των Ιουδαίων»,
• «Κούτρας»,
• «Ο γεροδιάβολος κι η γενιά του»,
• «Ο Ψυχούλης»
• «Ρόδα»,
• «Όνυχες»,
• «Οι τρεις τάφοι»,
• «Ο περίπατός μου»,
• «Ο Γέρο Δήμος»,
• «Τα ορφανά της Κρήτης»,
• «Η πρόσφυξ Κρήσσα»,
• «Τα επεισόδια του 1821»,
• «Η κοινωνία των Αθηνών» ή «Το λαχείον των Φιλαρχαίων», κωμωδία,
• «Ο υποψήφιος βουλευτής», μονόπρακτη κωμωδία που δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο σατιρικό περιοδικό «Ο Αριστοφάνης και η Μαγνητιζομένη», το 1858 (τεύχη 23ο και 24ο), με την οποία στιγματίζει συγκεκριμένα πρόσωπα της πολιτικής επικαιρότητας.
• «Η Χριστίνα και ο πατέρας της»,
• «Ο φλύαρος»,
• «Μη μου άπτου»,
• «Ο προδότης»,
• «Η λύρα: ήτοι συλλογή διαφόρων ποιηματίων» , Αθήνα, Μάιος 1849, τύποις: Αλεξάνδρου Γκαρπόλα.
• «Βωμός, ήτοι, Αγώνες και μαρτύρια της Κρήτης, Ηπείρου και Θεσσαλίας»,
• «Οι μάρτυρες της πατρίδος ήτοι ελεγεία εις τους υπέρ της πασχούσης πατρίδος πεσόντας Ι. Παγώνην, Σπ. Δυοβουνιώτην, Γ. Κουμουνδούρον, Ν. Λεωτσάκον, Π. Μωραιτίνην και Α. Σκαρβέλην».

Μετέφρασε τα έργα «Αντιγόνη» και «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλέους, «Πλούτος» του Αριστοφάνη, καθώς και έργα των Σαίξπηρ, Μολιέρου, Σίλλερ, το έργο

• «Ποιήματα περί Ελλάδος, Αθήνα, 1868, του Λουδοβίκου Α' βασιλιά της Βαυαρίας, και άλλων ξένων συγγραφέων.

Το τέλος του

Στις 18 Σεπτεμβρίου του 1893 ένα δημοσίευμα σε εφημερίδα της γενέτειρας του έκανε γνωστή την είδηση του θανάτου του Καρύδη:

«Απεβίωσεν εν τω δημοτικώ νοσοκομείω Αθηνών ο Σοφοκλής Κ. Καρύδης κηδευθείς υπό των συναδέλφων του και των θιασαρχών τού Ελληνικού θεάτρου. Ο Σοφοκλής Καρύδης έδρασε σπουδαίως εις τας κατά του αειμνήστου Όθωνος ενεργείας, υπέστη διωγμούς και φυλακίσεις, ανήλθε δε κατόπιν ο αστήρ αυτού μεσουρανών επί του δημοσιογραφικού στερεώματος. Αλλ’ είτε διότι εν ταις ιδιωτικαίς και κοινωνικαίς σχέσεσιν αυτού δεν ετήρησεν την αυτήν τακτικήν ήν ετήρει εν τω δημοσιογραφικώ του βίω, είτε ένεκεν άλλων λόγων περιττών ήδη καθισταμένων, υπέπεσεν εις οικονομικά ατυχήματα, τρώσαντα καιρίως την φιλοτιμίαν του και καταβιβάσαντα αυτόν κάπως προώρως εις τον τάφον. Ημείς αναπολούντες τον εύχαριν ποιητήν και δημοσιογράφον τής παιδικής μας ηλικίας δεν δυνάμεθα ή λύπην να εκφράσωμεν επί τω θανάτω του. Αιωνία του η μνήμη».

Μνήμη Σοφοκλή Καρύδη

Το σατιρικό ποιητικό έργο του Καρύδη κρίνεται εφάμιλλο με αυτό του Γεωργίου Σουρή, ο οποίος υπήρξε συνεργάτης του στην έκδοση της εφημερίδος, ενώ ο δημοσιογραφικός του αγώνας τον τοποθετεί δίπλα στους πρωτοπόρους της δημοσιογραφίας στη χώρα μας. Διακρίθηκε για τα πολυποίκιλα προσόντα και ταλέντα του. Τα επιτεύγματά του κρινόμενα με τα μέτρα της εποχής - ήταν σπουδαία. Αδιαφόρησε συστηματικά και σε βαθμό υπερβολής για την προβολή του έργου του ενώ οι αδιάκοπες διαμάχες του με την εξουσία, έγιναν αντικείμενο εκμεταλλεύσεως από τους αντιπάλους του και είχαν ως αποτέλεσμα να επισκιασθεί από άλλους συγχρόνους του, που δε διέθεταν ούτε κατ' ελάχιστο το εύστοχο της σάτιράς του, το λογοτεχνικό ή το δημοσιογραφικό του ταλέντο.

Πολλοί σύγχρονοι συγγραφείς ή μελετητές παρασυρμένοι, από μια αφελή ερμηνεία των δεδομένων της εποχής του αλλά και και αντίστοιχη προσέγγιση της ιστορίας, ερμηνεύουν λανθασμένα την αντίθεση του Καρύδη με τον βασιλιά Όθωνα, τη μοναρχία στο σύνολο της και τους Βαυαρούς συμβούλους του, ενώ ορισμένοι άλλοι καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα από εμφανή σκοπιμότητα και με προφανή πολιτικό δόλο. Η επιλογή τρόπου ζωής και η αντιμοναρχική θέση του Καρύδη υπήρξε απόρροια της άδολης αγάπης του για την πατρίδα και τους Έλληνες και δεν υπήρξε, σε καμία περίπτωση, ενδεικτική συγκεκριμένων πολιτικών φρονημάτων και κατευθύνσεων όπως συμβαίνει, κατά κόρον, στις μέρες μας.

Ο Καρύδης, που πρωτοστάτησε στην εξυγίανση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, πέθανε πάμπτωχος και λησμονημένος. Οι τραγωδίες που έπληξαν τον ίδιο και την οικογένεια του στέρησαν από τον Καρύδη την οικονομική ευμάρεια του. Ο Δαμβέργης, γράφει πως στο τέλος της ζωής του «... μόνος κι έρημος, επάλευε τον αγώνα της ζωής αηδιάζων τον κόσμον και προ πάντων, τον εαυτόν του εις ένα εξευτελιστικόν κατάντημα βιοπάλης...». Ο εγγονός του, Σοφοκλής Καρύδης, σε επιστολή του που δημοσιεύθηκε σε Αθηναϊκό λογοτεχνικό περιοδικό γράφει:

«...Ο Σοφοκλής Καρύδης δεν ζήτησε ποτέ για τον εαυτόν του βοήθημα ή άλλη παροχή από κανένα, αν και οικονομικώς κατεστράφη από την καταδίωξη του Όθωνα, για την πολεμική του εναντίον του και των άλλων ισχυρών της εποχής του, που τους εσατίριζε αλύπητα. Αθήναι 3 Απριλίου 1933. Σ. Καρύδης.» 

Ο Περικλής Κοροβέσης γράφει σε Αθηναϊκή εφημερίδα για την προσφορά του Καρύδη στο Ελληνικό θέατρο:

«..Ο Σοφοκλής Καρύδης είναι σήμερα εντελώς άγνωστος… Όταν ... αγωνιζόταν για την δημιουργία Εθνικού Θεάτρου, μόνος κι έρημος, τα ιταλικά μπουλούκια που κατέκλυζαν την Ελλάδα, για να κάνουν αρπαχτές, έπαιρναν πλουσιοπάροχες επιχορηγήσεις από το κρατικό ταμείο. Πρόσφατα, δόθηκαν δύο παραστάσεις της τρίπρακτης κωμωδίας του «Ο Φλύαρος» τιμητικά για τα εκατό χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα. Η πολιτεία, οι θεατρικοί παράγοντες, τα Μ.Μ.Ε. απουσίαζαν. Κανείς δεν τον θυμήθηκε». 

Στην πόλη της Τριπόλεως υπάρχει οδός που φέρει το όνομα του Σοφοκλή Καρύδη. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλεως και πιο συγκεκριμένα είναι η οδός πίσω από το 9ο Δημοτικό, η οποία έχει έξοδο από την οδό Χατζηχρήστου.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• [Συκιά-Επιφανείς Συκιώτες]
• [Καρύδης, Σοφοκλής search.lib.auth.gr]
• [Καρύδης, Σοφοκλής Κ. anemi.lib.uoc.gr]
• [Σοφοκλής Καρύδης eliaserver.elia.org.gr]

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org