Ὀσιος Νίκων ο «Μετανοείτε»

Ο Νίκων ο «Μετανοείτε», κατά κόσμο Νικήτας, Έλληνας μοναχός των Βυζαντινών χρόνων, απηνής διώκτης των Εβραίων, ιεροκήρυκας, αναμορφωτής του μοναχικού και εκκλησιαστικού βίου στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, εξέχουσα πνευματική μορφή στον Ελλαδικό χώρο στη διάρκεια του 2ου μισού του 10ου αιώνα και μετέπειτα Όσιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας, γεννήθηκε περί το 925 κατά πάσα πιθανότατα στο χωριό Ζεομύρι στον Πολεμωνιακό Πόντο, περιοχή που υπάγονταν στο θέμα των Αρμενιάκων, κοντά στην Τραπεζούντα της Μικράς Ασίας στα σύνορα με την Παφλαγονία, και εκοιμήθη στις 26 Νοεμβρίου του 998 στην πόλη της Σπάρτης στην Πελοπόννησο. Η μνήμη του τιμάται στις 26 Νοεμβρίου, την ημέρα της κοιμήσεως του.

Συνοπτικές πληροφορίες
Όσιος Νίκων ο «Μετανοείτε»
Γέννηση: 925 μ.Χ.
Τόπος: Ζεομύρι, Πολεμωνιακός Πόντος
Ιδιότητα: Μοναχός, Ιεραπόστολος, Όσιος
Θάνατος: 26 Νοεμβρίου 998
Τόπος: Σπάρτη, Πελοπόννησος

Βιογραφία

Ο Νικήτας, για τον οποίο τα Συναξάρια διασώζουν, λανθασμένα, την πληροφορία ότι είχε Αρμενική καταγωγή κάτι εντελώς απίθανο , γεννήθηκε από επιφανείς, πλούσιους γαιοκτήμονες και ευσεβείς γονείς που τον ανέθρεψαν «ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσία Κυρίου». Η οικονομική ευμάρεια της οικογενείας του επέτρεψε να λάβει ικανή μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής. Από μικρός ήταν αφοσιωμένος στα θεία και ζούσε βίο εγκρατή, επιθυμώντας να αφιερωθεί στον Θεό, περιφρονούσε τις διασκεδάσεις, τους χορούς και γενικά τις κοσμικές απολαύσεις της εποχής του. Επιστατώντας τους εργάτες των κτημάτων της οικογένειας και διαπιστώνοντας τον κόπο και τον ιδρώτα τους, λυπήθηκε η ψυχή του και σε ηλικία 16 ετών εγκατέλειψε τους γονείς, την οικογένεια και την περιουσία του και αποφάσισε να αφοσιωθεί στο Θεό . Μετέβη στην Ιερά Μονή Χρυσής Πέτρας , κοντά στην Αμάσεια στα βουνά του Πόντου, όπου ζήτησε να μείνει.

Εκκλησιαστική δράση

Ο κοσμικός Νικήτας έλαβε το εκκλησιαστικό όνομα Νίκων. Ως μοναχός επέδειξε συνεχή πνευματική πρόοδο και έζησε στη Μονή προσευχόμενος, αγρυπνώντας, μελετώντας και εργαζόμενος. Ο πατέρας του, ο οποίος τον αναζητούσε, τον εντόπισε και έστειλε ανθρώπους να τον επιστρέψουν στο πατρικό του σπίτι. Τότε ο Νίκωνας αποφάσισε να εγκαταλείψει το μοναστήρι, μετά από δώδεκα έτη παραμονής, και έφυγε για άγνωστη κατεύθυνση, κρύφτηκε σε απομονωμένο κι ερημικό τόπο για τρία χρόνια, κι ύστερα με την ευχή του Γέροντα του, αναχώρησε οριστικά από τη Μονή αποφασισμένος να κηρύξει στον κόσμο την αλήθεια του Ιησού Χριστού. Κατά τον Βαρβερινόν Κώδικα ο Ηγούμενος της Μονής πρόσθεσε και τα εξής:

«Πάντοτε μέγα βοήσεις τό «μετανοεῖτε, ἤγγικε γάρ ἡ Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Μάθετε καλῶς ποιεῖν. Ἐπιστράφητε πρός Κύριον, ζητήσατε αὐτόν ἐκ ψυχῆς, ἵνα καί τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν ἐπιτύχητε». Τοῦτο γάρ σοι τό κήρυγμα τῆς μετανοίας, ὦ τέκνον, καί ὑποκοριστική σοι ἔσεται προσηγορία καί ζῶντι καί μετά θάνατον».

Τον Νίκωνα διέκρινε Ιερός ζήλος και μεγάλο χάρισμα διδακτικότητας. Περιόδευσε, σαν απεσταλμένος της Μονής του, πολλές περιοχές του Πόντου, της Μικράς Ασίας και της ευρύτερης Ανατολής. Με συνεχή ιεραποστολική δράση, αναδείχθηκε σε μέγιστο κήρυκα του Ευαγγελίου με συνισταμένη του κηρύγματος του την μετάνοια. Στο ενθουσιώδες και γεμάτο θρησκευτικό ζήλο κήρυγμα του επαναλάμβανε διαρκώς τη φράση του Ιωάννη του Βαπτιστή «Μετανοείτε, ήγγικε γαρ η βασιλεία των ουρανών», λόγος για τον οποίο απέκτησε το προσωνύμιο «Μετανοείτε».

Ιεραποστολή στην Κρήτη

Το 961, όταν ο συναυτοκράτορας Νικηφόρος Β' (ο Φωκάς) απελευθέρωσε την Κρήτη από τον Αραβικό ζυγό, ζήτησε από τον Νίκωνα να κηρύξει στο νησί, καθώς σημαντικό τμήμα του πληθυσμού του νησιού είχε αλλαξοπιστήσει και εξισλαμιστεί υπό την πίεση των Αγαρηνών. Σύμφωνα με τον Παύλο Καρολίδη ο Νικηφόρος «ἐπρονόησε καί περί τῆς διαδόσεως τῆς Χριστιανικῆς Πίστεως παρά τοῖς Μωαμεθανοῖς τῆς νήσου καί ἀναζωπυρώσεως ταύτης παρά τοῖς ἰθαγενέσι, παρ’οἷς αὕτη πολυειδῶς ἐνοθεύθη κατά τήν μακράν ἐκείνην κυριαρχίαν» , Υπάρχει επίσης η άποψη ότι ο Νίκων προσκλήθηκε στην Κρήτη από τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, που είχε βρεθεί εκεί για ιεραποστολικό έργο και συνδέονταν φιλικά. Ο Νίκωνας, με έδρα τα Γόρτυνα Κρήτης επέδειξε ιδιαίτερο ιεραπο­στολικό ζήλο. Στη δράση του στην Κρήτη συμπεριλαμβάνεται η πληροφόρηση των απομακρυσμένων από τη Βασιλεύουσα Κρητών για τις εξελίξεις στη θρησκευτική ζωή ανάμεσα στο 762-843, όπως το Σχίσμα και οι Σύνοδοι. Έδρασε αρχικά στην Ανατολική και Κεντρική Κρήτη και σταδιακά στο υπόλοιπο νησί.

Με ακάματη δράση και φλογερά κηρύγματα, προέτρεπε για μετάνοια, μετάλλαξε τα τζαμιά σε εκκλησίες, μόρφωσε και τοποθέτησε ιερείς, ίδρυσε μοναστήρια και εκκλησίες, αναφέρεται συγκεκριμένα η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής που έκτισε σε απόσταση τριών ημερών πορείας από τη Γόρτυνα, και επανάφερε στην Ορθοδοξία μεγάλο μέρος των Κρητών, επιτυγχάνοντας τον σχεδόν ολοκληρωτικό «εκχριστιανισμό» της Κρήτης και την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής οργανώσεως, την οποία είχαν εξαλείψει οι κατακτητές. Παράλληλα, πέτυχε την υπαγωγή των κατοίκων στην έννομη τάξη της αυτοκρατορίας την οποία είχαν ξεχάσει μετά από 137 χρόνια κυριαρχίας των Σαρακηνών ενώ έθεσε σε δεύτερη μοίρα τον εκχριστιανισμό των αποίκων που είχαν έρθει από διάφορα μέρη του αραβικού κόσμου κι επιθυμούσαν να παραμείνουν ως κάτοικοι, πλέον, του πιο οργανωμένου κράτους της εποχής. Χαρακτηριστικό της πρώτιστα εθνικής και ακολούθως θρησκευτικής δράσεως του Νίκωνα αποτελεί το γεγονός ότι απαιτήθηκαν πενήντα χρόνια ακόμη προκειμένου με την παρουσία του Αγίου Ιωάννη του Ξένου να αναβιώσει ο μοναχισμός στην Κρήτη.

Σύμφωνα με τα αναγραφόμενα στον «Βίο» του Οσίου:

«Αφού μετέβη σε πολλές ανατολικές περιοχές και τρανώς εκήρυξε την μετάνοια (..) αποφάσισε να πλεύση στην νήσο της Κρήτης. (...) Παρέπλευσε δε την νήσο, η οποία προ πολλού είχε αποσπασθή από τα χέρια των Αγαρηνών και επανενωθή στη Ρωμαϊκή επικράτεια από τον Νικηφόρον, τον αοίδιμο βασιλέα (...). Έφερε δε ακόμη η νήσος λείψανα της μιαράς, των Αγαρηνών, κακοπιστίας, επειδή οι κάτοικοι αυτής, από τον χρόνο και την μακρά με τους Σαρακηνούς συμβίωση, είχαν παρασυρθή στα ήθη εκείνων και στις βδελυρές και ανίερες τελετές. Όταν, λοιπόν, άρχισε να βοά ο Μέγας το Μετανοείτε, κατά την συνήθειά του, εκείνοι, επειδή φοβήθηκαν από το παράξενο και αλλόκοτο αυτό κήρυγμα και πυρπολήθηκαν από θυμό, επιτέθηκαν σφοδρώς κατά του δικαίου, θέλοντες να τον φονεύσουν. Διότι τους άναβε μεγάλη μανία το καινούργιο και ασυνήθιστο πράγμα, επειδή, όπως ειπώθηκε, είχαν παρασυρθή στην δεισιδαίμονα πλάνη των Σαρακηνών. Όταν, λοιπόν, είδε, ο μακάριος, το σκληρό και ατίθασο του χαρακτήρα τους, και κατενόησε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να νικήση την αντίδρασί τους χωρίς κάποιο σοφό σχέδιο (...). Αφού, λοιπόν, εγκατέλειψε τον τρόπο αυτόν του κηρύγματος της μετανοίας, έλαβε ιδιαιτέρως μερικούς εξ αυτών, τους οποίους εγνώριζε ότι διέφεραν από τους άλλους κατά την γνώσι και την αποδοχή του καλού, και, κατ’ αρχάς μεν, με μειλιχίους λόγους κατεπράυνε, όσο το δυνατόν, την σκληρή και άκαμπτη γνώμη τους, έπειτα δε, με κάποια ηρεμία προσήγγιζε την καρδιά τους και ήλεγχε τις κρυφές τους πράξεις (..). 

Και αυτοί, όταν εγνώρισαν την πολλήν αρετή που ενοικούσε σ' αυτόν, αμέσως, ο μεν θυμός τους κατέπαυσε κα η ραγδαία οργή τους σταματούσε, και η αρετή του ανδρός τούς καταπληγομένους [από την αμαρτία] φιλοτιμούσε προς οικοδομή˙ και οδηγούντο στην απλανή πίστι, μετατρέποντες το μέγεθος της απεχθείας σε μέγεθος ευνοίας και επιδόσεως στο καλό˙ διότι η συνήθεια γίνεται οδός για τα μεγαλύτερα και τελειότερα, σύμφωνα με το λεχθέν. (...) Από τότε, λοιπόν, οι Κρήτες, επειδή τον επίστευσαν ως απόστολον σταλέντα από τον Θεόν, διεφήμισαν σε όλη την νήσο τα αναφερόμενα σ’ αυτόν, και από τότε όλοι του εφέροντο επιεικώς (..) και ό,τι αυτός έλεγε και όριζε, ήταν για εκείνους νόμος. Αφού, λοιπόν, μετά εξασφάλισε άνεσι ο μακάριος, εκήρυξε τα συνήθη και πρέποντα, και εφώτισε και εδίδαξε όλους, και προς την αληθινή πίστι εχειραγώγησε και παραμέρισε κάθε εμπόδιο από το μέσον, και πολλές εκκλησίες έκτισε σε όλη την νήσο, και ιερείς και διακόνους και νεωκόρους  και όλη την άλλη τάξι εγκατέστησε και ερρύθμισε, και καθώς πρέπει να ζουν παρήγγειλε. Επί πέντε δε ολόκληρα χρόνια αφού εκανόνισε καλώς τα πάντα, όσα ήσαν στην σκέψι και την πρόθεσί του, ώστε «μηδένα τῶν Κρητῶν καταλεῖψαι ἀσυντελῆ τοῦ καλοῦ» (...)

Ιεραποστολή στη χέρσο Ελλάδα

Ο Νίκωνας αναχωρώντας από την Κρήτη, μετά από επτά χρόνια παραμονής, αποβιβάστηκε το 968 στον Δαμαλά, στην ανατολική ακτή της Αργολίδος στην Πελοπόννησο. Έφτασε στην Επίδαυρο, όπου άρχισε το κήρυγμα του για μετάνοια στην Κόρινθο, στην Επίδαυρο, στο Άργος και στο Ναύπλιο. Επιδόθηκε σε περιοδείες στην Στερεά Ελλάδα και την Εύβοια, όπου με αφορμή το φαινόμενο της παλίρροιας μίλησε «Περί της ρευστότητας και μεταβλητότητας του εγκοσμίου βίου και περί των ασταθών τρόπων των ακαταστάτων ανθρώπων». Τόπος από όπου εκήρυττε ήταν το υψηλό φρούριο του Ευρίπου. Με βάση την Αθήνα πήγε στην Αίγινα και στην Σαλαμίνα. Στη συνέχεια προχώρησε στη νότια και δυτική Πελοπόννησο, στη Σπάρτη, στη Μεσσηνία και στη Μάνη, όπου ανέλαβε πρωτοβουλίες ανεγέρσεως ναών και ανεδείχθη οδηγητής και φωτιστής των Μανιατών , την Κορώνη, την Μεθώνη, την Μεσσήνη και την Κυπαρισσία. Σε αυτή την περιοδεία ασχολήθηκε έντονα με την παραδοσιακή του δραστηριότητα: «...πλήθη ἄπειρα πρός μετάνοιαν ὁδηγήσας καί πρός τήν ἀμείνω ζωήν χειραγωγήσας». Κατέληξε στον Μώρο, στην Ηλεία ή στην Αχαΐα, όπου και εκάρη μεγαλόσχημος. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε στο Νίκλι, τη σημερινή Τεγέα. Είχε συμπληρώσει ήδη δύο χρόνια από τότε που έφτασε στην Πελοπόννησο και άρχισε το κήρυγμα και τις περιοδείες του. Ολοκληρώνοντας τη δράση του στην περιοχή ο Νίκωνας επισκέφθηκε τη Μεσσηνία την οποία εγκατέλειψε για να μεταβεί στη Σπάρτη.

Ο Νίκων στη Σπάρτη

Ο Νίκωνας, φλογερός μοναχός-ιεραπόστολος, αγάπησε τον λαό και την Λακωνία κι αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στη Σπάρτη , την οποία οι Ρωμαίοι ονόμαζαν Λακεδαίμονα. Η πόλη εκείνη την εποχή ήταν μεγάλο εμπορικό κέντρο, σημαντικός σταθμός μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, με σημαντική βιοτεχνία, κτηνοτροφία και γεωργία, δραστηριότητες που απέφεραν οικονομική ευμάρεια, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την παρουσία αλαζόνων ντόπιων και αλλοεθνών κυρίως όμως μιας μεγάλης σε πληθυσμό, αδίστακτης και καιροσκόπου, Εβραϊκής κοινότητος, στην πόλη και στα περίχωρα της.

Την εποχή που ο Νίκων εγκαταστάθηκε εκεί όλη η Λακωνία ήταν χριστιανική, παρά τα περί του αντιθέτου αναφερόμενα, πλην των Σλάβων Παγανιστών εποίκων της. Η πληροφορία περί της αναφοράς του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου στην ύπαρξη Ελλήνων εθνικών στην περιοχή στους χρόνους του Βασίλειου Α' (867-886 μ.Χ.) αναιρείται από τον ίδιο συγγραφέα που γράφει πως ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος «αγνοούσε παντελώς την ελλαδική πραγματικότητα» . Έναν τουλάχιστον αιώνα προ της εμφανίσεως του Νίκωνος στην περιοχή λειτουργούσε Επισκοπή καθώς οι χριστιανικές κοινότητες είχαν δημιουργηθεί από τους χρόνους που χτίστηκαν οι παλαιοχριστιανικές βασιλικές . Στα χώματα της έδρασαν ο άγιος Αθανάσιος (818-885), επίσκοπος Μεθώνης, ο άγιος Θεόκλητος (+870), επίσκοπος Λακεδαιμονίας, ο άγιος Πέτρος (852-922), επίσκοπος Άργους, ο όσιος Θεοδόσιος ο νέος (862-921), ασκητής στην Αργολίδα, ο άγιος Θεόδωρος (+922), που ασκήτευσε στη Μονεμβασία και τα Κύθηρα, όλοι τους πριν τον Όσιο Νίκωνα. Επίσης, είναι γνωστά τα θαύματα που επιτέλεσαν οι άγιοι Ανάργυροι, Κύρος και Ιωάννης, κατά τη διάρκεια της αραβικής επιθέσεως στην Μονεμβασία.

Εβραίοι στη Σπάρτη

Η έξοδος των Εβραίων από την την Ιουδαία άρχισε να καταγράφεται ήδη από την αρχαιότητα και τον 2ο π.Χ. αιώνα αναφέρεται η ύπαρξη στη Σπάρτη σημαντικής παροικίας Εβραίων, συγκροτημένης σε κοινότητα η οποία συντηρούσε σε λειτουργία επιβλητική συναγωγή. Η παρουσία τους επιβεβαιώνεται τόσο από ιστορικές πηγές όσο και από αρχαιολογικά ευρήματα. Η καταγραφή του Ελληνιστή Ιουδαίου ιστορικού Φλαβίου Ιώσηπου , σύμφωνα με την οποία ο βασιλιάς της Σπάρτης Άρειος, αναζητώντας συμμάχους και υποστηρικτές στην αναμέτρησή του με τους Μακεδόνες, έστειλε επιστολή στον Αρχιερέα Ονία Γ', μνημονεύοντας τις πανάρχαιες σχέσεις μεταξύ Σπαρτιατών και Εβραίων, που ξεκινούσαν από την κοινή καταγωγή τους από την εποχή του Αβραάμ δεν επιβεβαιώνεται από καμία άλλη αξιόπιστη ιστορική πηγή. Ο Ιώσηπος αναφέρει ως πρωταγωνιστή της ιστορίας του τον βασιλιά της Σπάρτης με το όνομα Άρειος, αλλά δεν υπάρχει βασιλιάς στην πόλη με αυτό το όνομα. Υπάρχουν δύο βασιλείς με το όνομα Αρεύς, ο Αρεύς Α' (309-265 π.Χ.) και ο Αρεύς Β' που πέθανε το 255 σε νεαρή ηλικία. Προφανώς ο Ιώσηπος εννοεί τον πρώτο, που ήταν όμως σύγχρονος με τον αρχιερέα Ονία τον Α', παππού του Ονία του Γ' .

Στην επιστολή του, προς τον Αρχιερέα των Εβραίων Ονία Α', ο βασιλιάς Αρεύς Α' φέρεται να γράφει :

«Άρειος βασιλεύς Σπαρτιατών ιερεί μεγάλω χαίρειν. Ευρέθη εν γραφή περί τε των Σπαρτιατών και Ιουδαίων ότι εισίν αδελφοί και ότι εισίν εκ γένους Αβραάμ. Και νυν αφ’ ου έγνωμεν ταύτα, καλώς ποιήσετε γράφοντες ημίν περί της ειρήνης υμών, και ημείς δε αντιγράφομεν υμίν τα κτήνη υμών και η ύπαρξις υμών ημίν εστί, και τα ημών υμίν εστί. Εντελλόμεθα ουν όπως απαγγείλωσιν υμίν κατά ταύτα» δηλαδή «Ο Άρειος, βασιλιάς των Σπαρτιατών, στέλνει χαιρετισμούς στον αρχιερέα Ονία. Βρέθηκε γραμμένο για τους Σπαρτιάτες και τους Ιουδαίους ότι είναι αδερφοί λαοί και ότι κατάγονται και οι δύο από τον Αβραάμ. Τώρα λοιπόν που το ανακαλύψαμε αυτό, γράψτε μας, παρακαλούμε, σχετικά με την ευημερία σας. Εμείς σας απαντούμε γραπτώς ότι τα κτήνη σας και τα υπάρχοντά σας είναι δικά μας και τα δικά μας είναι δικά σας. Και δίνουμε εντολή στους απεσταλμένους μας να σας διαβεβαιώσουν για όλα αυτά και προφορικά».

Η εκδίωξη των Εβραίων

Ο Νίκων ουσιαστικά ήρθε σε ρήξη με τους Εβραίους γι’ αυτά που ήρθε σε ρήξη μαζί τους, αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός. Οι Εβραίοι ήθελαν να διοργανώνεται Κυριακή η εβδομαδιαία εμποροπανήγυρη ώστε να εκκλησιάζονται το Σάββατο στη συναγωγή και οι Χριστιανοί αντίστροφα για να μπορούν να εκκλησιάζονται την Κυριακή. Ο Νίκωνας επέβαλε στους κατοίκους, συναντώντας σημαντικές αντιδράσεις και δυσκολίες, να εκδιώξουν τους Εβραίους από την πόλη. Γράφει ο Βίος του οσίου Νίκωνα πως όταν οι κάτοικοι της Σπάρτης τον παρακάλεσαν να έρθει στην πόλη, για να τους απαλλάξει από λοιμό:

«..Εδέχθη να μεταβεί στη Σπάρτη και υποσχόταν να την απαλλάξει εάν οι κάτοικοι πρώτα απέλαυναν άνευ όρων και περιορισμών τους Ιουδαίους της Σπάρτης, για να μην τους μιαίνουν αυτοί με τα βδελυρά ήθη και την ιουδαϊκή θρησκεία τους» («εί γε και αυτοί το προσοικούν αυτοίς Ιουδαϊκόν φύλον έξω της αυτών πόλεως απελάσειαν, ίνα μη κατά χρόνον είη αυτούς τοις βδελυροίς ήθεσι και μιάσμασι της ιδίας θρησκείας»). Αυτοί δέχτηκαν και «με την παρουσία του η νόσος ελαττωνόταν και οι Ιουδαίοι αποικίζονταν έξω από την πόλη» («..και οι Ιουδαίοι έξω της πόλεως απωκίζοντο»). 

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στον ιστότοπο της Ιεράς Μητροπόλεως Σπάρτης:

«.... ο Όσιος ανέπτυξε αξιόλογη δράση, ενώ την απήλλαξε (σ.σ. την Σπάρτη) και από τη μάστιγα των Ισραηλιτών, που με την άσχημη διαγωγή τους επηρέαζαν τον πληθυσμό και αποτελούσαν εμπόδιο στην ηθικοπλαστική προσπάθεια που έκανε ο Νίκων....».

Οι Εβραίοι στη Μάνη

Ο Νίκων διέλυσε την κοινότητα των Εβραίων και τους απομάκρυνε από την πόλη, μεταξύ τους τεχνίτες ειδικευμένους στη μεταξουργία, κατεδάφισε τη συναγωγή τους και τελικά τους έδιωξε από την πόλη. Οι περισσότεροι Εβραίοι κατέφυγαν τότε στον Ταΰγετο, αρχικά στην ανατολική του πλευρά και αργότερα σ' ολόκληρη τη Μάνη. Πολλοί βρήκαν καταφύγιο στο Μυστρά, όπου οργάνωσαν μια από τις πιο σημαντικές εβραϊκές κοινότητες της Πελοποννήσου, τον αποκαλούμενο «Εβραιομαχαλά» του Μυστρά. Ενδεικτικά της παρουσία των Εβραίων στην Λακωνική Μάνη είναι τα προσωπικά ονόματα μελών οικογενειών της περιοχής καθώς υπάρχουν πολλά προσωπικά ονόματα εβραϊκής προελεύσεως, όπως Σαμπάτης (Σαμπεθάι), Αβράμης (Αβραάμ), Δάβος (Δαβίδ), Αρώνης (Ααρών), Λεβής (Λεβύ) καθώς και Μπενιζέλος (Μπεν Ζελόν), ίσως και Αλαφούζος. Πολλά απ' αυτά τα ονόματα δεν χρησιμοποιούνται πλέον ως προσωπικά παρά ως επώνυμα, όπως Βρεττάκος, Καλαποθάκος, Αβραμάκος, Δαβάκης, Λεβέας, ενώ το Μπενιζέλος, συγκεκριμένα από τον Μπενιζέλο Κρεβατά, προέκυψε το το επώνυμο Βενιζέλος.

Επιπλέον στοιχεία για την μετοικεσία των Εβραίων της Λακεδαιμονίας στην περιοχή της Μάνης υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία. Σε χρονικό της Μονής του Ντέγκουλου αναφέρεται πως τον 13ο αιώνα η οικογένεια Πουλαντζά της Αρεόπολης ήταν ισραηλιτικού θρησκεύματος, ενώ στην Τρύπη υπήρχε ερειπωμένο κτίριο με εβραϊκές επιγραφές, οι οποίες καταστράφηκαν στη διάρκεια της διακυβερνήσεως της Ελλάδος από τον Ιωάννη Μεταξά, Πρωθυπουργού της 4ης Αυγούστου.

Εκτίμηση Νίκωνα

Στη «Διαθήκη» του Νίκωνα αναφέρεται ότι με αφορμή μία επιδημία της εποχής, παρακίνησε τους χριστιανούς της περιοχής να κυνηγήσουν τους Εβραίους της περιοχής ζητώντας τους το κλείσιμο των σφαγίων τα οποία ελέγχονταν από τους Εβραίους:

«Εις τους οποίους εγώ αποκρίθηκα ότι επειδή και η οργή είναι θεϊκή, εσείς δεν έχετε πού να φύγετε, διατί ο Θεός όπου κατοικά εις τους ουρανούς κυριεύει και την Ανατολήν και την Δύσιν, και εις οποίον τόπον εσείς θέλετε υπάγηι, ευρίσκει σας. Όμως εσείς κάμετέ μου μίαν ομολογίαν ιδιόχειρον, ότι να μου υπακούσετε εις εκείνα οπού μέλλω να κάμω. Το οποίον είναι τούτο:  να ευγάλω  τους Εβραίους από μέσα από την χώραν, να υπάγουν έξω. Και τα μακελιά οπού είναι προς τον άγιον Επιφάνειον να τα χαλάσουν...» .

Εκχριστιανισμός των Σλαύων

Εκδιώκοντας τους Εβραίους από την πόλη της Σπάρτης, ο Νίκων επιδόθηκε στον εκχριστιανισμό των Σλαύων που ήταν εγκαταστημένοι στον Ταΰγετο, με τη βοήθεια του επισκόπου Λακεδαίμονος Θεόπεμπτου του Αθηναίου και του βυζαντινού στρατηγού Βασιλείου Απόκαυκου που μετέφερε και εγκαθιστούσε στην Λακωνική κατά ομάδες, χριστιανούς από άλλες περιοχές, για ν’ αλλοιώσουν την παγανιστική συνείδηση σύνθεση των εκεί κατοίκων. Στην ευρύτερη περιοχή είχαν εγκατασταθεί σλαβικές φυλές, όπως οι Μίληγγες και οι Εζερίτες, οι οποίες επιδίδονταν σε ληστείες δημιουργώντας αφόρητη κατάσταση για τους Χριστιανούς και λάτρευαν είδωλα όπως και πολλοί ντόπιοι παγανιστές που αντιστέκονταν και επέμειναν πεισματικά στην ειδωλολατρία. Οι Μηλιγγοί ζούσαν στη δυτική πλαγιά του Ταϋγέτου και οι Εζερίτες στο Έλος, στις εκβολές του Ευρώτα.

Το έργο του στη Σπάρτη

Στη Σπάρτη έκτισε μεγάλο ναό, μεταξύ των ετών 970-992, του «Σωτήρος Χριστού», τον οποίο εγκαινίασε ο τότε επίσκοπος Λακεδαίμονος Θεόπεμπος (ο Αθηναίος). Ο ναός αυτός μετατράπηκε σε μοναστήρι, όπου εγκαταστάθηκε ο Νίκωνας και εκεί δίδασκε και κήρυττε τη μετάνοια ως το τέλος της ζωής του, επιτελώντας πολλά θαύματα καθώς και πλήθος άλλων ενεργειών που βοήθησαν τους κατοίκους της περιοχής. Λείψανα του ναού σώζονται στην ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης. Η μονή διέθετε δύο τουλάχιστον μετόχια, στο Σλαβοχώρι, σημερινή ονομασία Αμυκλές, και στο Παρώρι. Το πρώτο από τα κτήματα αυτά γειτόνευε, όπως δείχνει και το όνομα του, με οικισμό Σλάβων.

Το τέλος του

Ο Νίκωνας εκοιμήθη ειρηνικά στις 26 Νοεμβρίου 998 μετά από ολιγοήμερη ασθένεια. Η τοπική Εκκλησία κήδευσε το σώμα του στο χώρος της Μονής, όμως η Μονή και ο τάφος του αφανίστηκαν με το πέρασμα των αιώνων. Η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά και γεραίρει την πάντιμη μνήμη του την ημέρα της κοιμήσεως του, με επίκεντρο την πόλη της Σπάρτης, της οποίας είναι ο πολιούχος, προ­στάτης και έφορος άγιος . Ο Όσιος με την Διαθήκη του έθεσε την Εκκλησία και την Μονή του στη Σπάρτη υπό την εξουσία του εκάστοτε στρατηγού και κριτού του Θέματος ενώ κελεύει οι Αββάδες και οι εφημέριοι του Ναού να μείνουν «ἀπείρακτοι καὶ ἀνεµπόδιστοι», «ἀναίγγικτοι καὶ ἀπείρακτοι» .

Οσιοκατάταξη Νίκωνος του «Μετανοείτε»

Ο Νίκων τιμήθηκε ως άγιος από τα πρώτα χρόνια μετά την κοίμηση του. Στο καθο­λικό της ιστορικής Ιεράς Μονής του Οσίου Λουκά Βοιωτίας σώζεται η αρχαιότερη εικονογραφική παράσταση, που απεικονίζει τον όσιο και χρονολογείται από τον 11ο αιώνα. Το 1875 εκδόθηκε στη Σπάρτη η ασματική ακολουθία του οσίου, την οποία επιμελήθη­κε το 1847 ο ιεροκήρυκας της περιοχής Αρχιμανδρίτης Δανιήλ Γεωργόπουλος. Το 1844 με πρωτοβουλία του Επισκόπου Λακεδαίμονος Δανιήλ Κουλουφέκη ξεκίνησε ο εορτασμός της μνήμης του αγίου. Το 1892, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Θεόκλητος Α' (ο Μηνόπουλος) εκλέχθηκε Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Σπάρτης και ανέλαβε τη διοίκηση της επαρχίας, η οποία βρίσκονταν σε άθλια πνευματική κατάσταση, λόγω της μακρόχρονης χηρείας της θέσεως του Μητροπολίτη.

Μία από τις πρώτες ενέργειες του Μητροπολίτη Θεόκλητου ήταν η αναζωπύρωση της λησμονημένης μνήμης του Οσίου Νίκωνος του «Μετανοείτε». Με πρωτοβουλία του ιδρύθηκε προσωρινός ναός του Οσίου Νίκωνος, ανάμεσα στα 1897-1901, και από τότε καθιερώθηκε πανηγυρικός εορτασμός της μνήμης του Οσίου με λιτανεία της ιεράς εικόνος του. Από το 1901 με πρωτοβουλία που ανέλαβε ο τότε Δήμαρχος Σπάρτης Περικλής Σαλβαράς η εορτή του αποτελεί επίσημη τοπική αργία η οποία εορτάζεται στον ιερό ναό του Οσίου Νίκωνος. Τον σημερινό μεγάλο ναό θεμελίωσε το 1929 ο Μητροπολίτης Γερμανός Τρωιάνος και η ανέγερση συνεχίστηκε από τον Μητροπολίτη Διονύσιο Δάφμο ο οποίος τον εγκαινίασε το 1955 με την παρουσία του βασιλέως Παύλου, της βασίλισσας και Βασιλομήτορος Φρειδερίκης και του τότε Διαδόχου μετέπειτα βασιλέως Κωνσταντίνου Β'.

Μνήμη Οσίου Νίκωνα

Τα της ζωής και του έργου του Οσίου Νίκωνα αναφέρονται στον «Βίο» του, που σώζεται σε δύο παραλλαγές, και στη «Διαθήκη» του που σώζεται σε δημοτική μετάφραση. Mε τον βίο του ασχολήθηκαν επιφανείς Γερμανοί ιστορικοί του Μεσαίωνα, όπως ο Καρλ Χοπφ, ο Γουσταύος Χέρτσμπεργκ και ο Φέρντιναντ Γκρεγκορόβιους. Γύρω από το όνομα του Νίκωνα αναπτύχθηκε μια πολεμική που τον μετέβαλλε σε στόχο νεοπαγανιστών οι οποίοι τον εμφανίζουν ως «σφαγέα των Ελλήνων» . Οι Ορθόδοξοι από την πλευρά τους υποστηρίζουν ότι το μίσος των παγανιστών για τον Όσιο Νίκωνα οφείλεται στο γεγονός ότι με το κήρυγμα του έσβησε και τα τελευταία ψήγματα του παγανισμού στον Ελληνικό χώρο. Το Απολυτίκιο του Οσίου Νίκωνα αναφέρει:

«Χαίρει έχουσα η Λακεδαίμων, θείαν λάρνακα, των σων λειψάνων, αναβρύουσαν πηγάς των ιάσεων, και διασώζουσαν πάντας εκ θλίψεων, τους σοι προστρέχοντας Πάτερ εκ πίστεως. Νίκων Όσιε, Χριστὸν τον Θεόν ικέτευε, δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος.»

Το Κοντάκιον του Οσίου αναφέρει:

«Τὴν Ἀγγελικὴν μιμούμενος πολιτείαν, κόσμου τὰ τερπνὰ ὡς σκύβαλα ἐλογίσω, μετανοίας τὴν τρίβον δεικνύων ἡμῖν, θεοφόρε Νίκων Ὅσιε· διὰ τοῦτό σε γεραίρομεν, ἐκτελοῦντες νῦν τὴν μνήμην σου· ὑπάρχεις γὰρ ἀληθῶς, ἰαμάτων πηγή.»

Γράφει ο Μητροπολίτης Τίτος: «Δεύτερος Ἀπόστολος Παῦλος τῆς Κρήτης θεωρεῖται ὁ ἅγ. Νίκωνας ἱεραπόστολος τῆς κεντρικῆς καί ἀνατολικῆς Κρήτης καί τρίτος τῶν ἀναμορφωτῶν τοῦ μοναστικοῦ βίου τῆς Ἑλλάδος, μαζί μέ τόν ὅσ. Μελέτιο ἀπό τήν Καππαδοκία, ἀσκηθέντα στό ὄρος Μυουπόλεως, καί τόν ὅσ. Λουκᾶ ἀπό τήν Φωκίδα, ἀσκηθέντα στό ὄρος Στείριο»

Η αφήγηση των θαυμάτων του Οσίου Νίκωνα, πριν και μετά θάνατον, αποτελεί σημαντική και ιδιαίτερα αξιόπιστη πηγή για την ιστορία της ζωής στην Πελοπόννησο στα τέλη του 10ου και στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα, κυρίως για τη ζωή των χριστιανών κατοίκων της περιοχής όπου έζησε τα τελευταία τριάντα έτη της ζωής του. Προς τιμήν του, το χωριό Πολιάνα στη Μάνη μετονομάστηκε στις 30 Απριλίου του 1929 σε Άγιος Νίκων καθώς στην θέση Μεγάλη Πέτρα υπάρχει εκκλησία των Ταξιαρχών Μιχαήλ και Γαβριήλ, που παλαιότερα ήταν μοναστήρι, με ωραίες τοιχογραφίες, που λέγεται ότι την έφτιαξε ο ίδιος ο Όσιος Νίκων ενώ στην κορυφή του όρους πάνω από το χωριό υπάρχει ο ναός Όσιος Νίκων & Αποστόλων Πέτρου και Παύλου.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• [Βίος, πολιτεία, Εικονογραφία Νίκωνος του Μετανοείτε Αρχιμ. Μελετίου Ευαγ. Γαλανόπουλου (ολόκληρο το βιβλίο)]
• [Όψιμη Ιεραποστολή στη Λακωνία apostoliki-diakonia.gr]
• [Ο Όσιος Νίκων ο «Μετανοείτε» (26 Νοεμβρίου) Ιερά Μητρόπολις Μονεμβασίας & Σπάρτης]
• [Άγιος Νίκων ο «Μετανοείτε» Φώτης Κόντογλου, «Ασάλευτο Θεμέλιο», εκδόσεις «Ακρίτας», Αθήνα, 1996.]
• [Όσιος Νίκων ο '"Μετανοείτε": Ένα οδοιπορικό από τον Πόντο στην Λακωνία Video, youtube.com]
• [Όσιος Νίκων, η ντροπή της Σπάρτης roides.wordpress.com]
• [Ακολουθία Οσίου Νίκωνος του Μετανοείτε]
• [Οι Εβραίοι της Λακεδαιμονίας Περιοδικό «Εβραϊκά Χρονικά», Τόμος 33ος, αριθμός φύλλου 225ο, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010, σελίδες 6η-17η.]
• [Ενάντια στην αρχαιοπληξία apologitis.com]

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org