Ιωάννης Μεταξάς

Ο Ιωάννης-Μιχαήλ Μεταξάς, Έλληνας εθνικιστής, ανώτατος αξιωματικός με το βαθμό του Αντιστρατήγου (ΠΒ) ε.α., πολιτικός που εκλέχθηκε βουλευτής, υπήρξε ιδρυτής και αρχηγός κόμματος, διατέλεσε Υπουργός διαφόρων κυβερνήσεων και ως ο επικεφαλής του καθεστώτος της «4ης Αυγούστου», διατέλεσε πρωθυπουργός από την 4η Αυγούστου 1936 έως την ημέρα του θανάτου του, γεννήθηκε στις 12 Απριλίου 1871 στο νησί της Ιθάκης και πέθανε από επιπλοκές πυώδους αμυγδαλίτιδας ή σύμφωνα με άλλες πηγές δολοφονήθηκε , την Τετάρτη 29 Ιανουαρίου 1941 στο σπίτι του στην Κηφισιά. Το όνομά του συνδέθηκε με μία από τις μεγαλύτερες και πλέον ιστορικές σελίδες της Ελληνικής Ιστορίας στον 20ο αιώνα, όταν τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940, αρνήθηκε το Ιταλικό τελεσίγραφο λέγοντας στον πρέσβη «Alors, c'est la guerre», [«Λοιπόν, έχουμε πόλεμο»] . Η νεκρώσιμη ακολουθία του Μεταξά τελέστηκε στο Μητροπολιτικό ναό Αθηνών και η ταφή του έγινε την Παρασκευή 31 Ιανουαρίου 1941, στον τάφο της οικογένειας Μεταξά στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών.

Στις 31 Ιουλίου 1909 ο Μεταξάς παντρεύτηκε με την Ελένη, [Λέλα], Κωνσταντίνου Χατζηιωάννου , από την Τήνο, με την οποία στις 18 Οκτωβρίου 1911 απέκτησαν την πρωτότοκη κόρη τους, τη Λουκία-Άννα , σύζυγο Γεωργίου Μαντζούφα, μετέπειτα καθηγητή της Α.Σ.Ο.Ε.Ε. και καθηγητή Αστικού Δικαίου του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στις 7 Δεκεμβρίου 1912 το ζεύγος Μεταξά απέκτησε τη δεύτερη κόρη τους, την Ιωάννα-Νανά, σύζυγο Ευγένιου Φωκά, πανεπιστημιακού καθηγητού που διατέλεσε και πρύτανης της Ιατρικής Σχολής.

Ιωάννης Μεταξάς
Συνοπτικές πληροφορίες
Γέννηση: 12 Απριλίου 1871
Τόπος: Ιθάκη, Ιόνια νησιά (Ελλάδα)
Σύζυγος: Ελένη, [Λέλα], Κων/νου Χατζηιωάννου
Τέκνα: Λουκία-Άννα, Ιωάννα-Νανά
Υπηκοότητα: Ελληνική
Ασχολία: Αντιστράτηγος (ΠΒ), Πολιτικός, Πρωθυπουργός.
Θάνατος: 29 Ιανουαρίου 1941
Τόπος: Κηφισιά, Αττική (Ελλάδα
Συνοπτικές πληροφορίες αξιώματος - Πρωθυπουργός -
Έναρξη Θητείας: 13 Απριλίου 1936
Λήξη θητείας: 29 Ιανουαρίου 1941
Προκάτοχος
Κωνσταντίνος Δεμερτζής
Διάδοχος
Αλέξανδρος Κορυζής

Βιογραφία

Η ιστορία της οικογένειας Μεταξά ξεκινά από το 1081, στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ένα μέλος της οικογένειας από την πλευρά του πατέρα του στην περίοδο των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων του οίκου των Κομνηνών, σύμφωνα με την «Αλεξιάδα» της Άννας Κομνηνής, είχε το αξίωμα του Υπουργού του Αλέξιου Κομνηνού. Στην πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως, ο Μάρκος Αντώνιος Μεταξάς, συμπολεμιστής του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, του τελευταίου Αυτοκράτορα, διακρίθηκε για τη γενναιότητα του και την αφοσίωση του. Την ημέρα της αλώσεως κατάφερε διέφυγε και περνώντας από τη Χίο και την Κρήτη, έφθασε στην Κεφαλλονιά όπου εγκαταστάθηκε στη περιοχή «Φραντζάτα» που μετονομάσθηκε σε «Μεταξάτα» και με απόφαση της ενετικής γερουσίας τα μέλη της οικογένειας Μεταξά απέκτησαν το προνόμιο να φέρουν τον τίτλο του Κόμη. Από τότε η οικογένεια του έδωσε στο Έθνος, αρχιερείς, στρατηγούς, πολιτικούς, διπλωμάτες και άλλους που διακρίθηκαν στα γράμματα και τις επιστήμες. Ανάμεσα τους ο Ανδρέας και ο Κωνσταντίνος Μεταξάς οι οποίοι ηγήθηκαν σημαντικής δυνάμεως αγωνιστών της Κεφαλλονιάς που πολέμησαν στην Πελοπόννησο κατά την Εθνεγερσία του 1821.

Άμεσοι πρόγονοι

Ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν απόγονος του οικονομικά ξεπεσμένου Κεφαλληνιακού κλάδου των Αντζουλακάτων της παλαιάς Βυζαντινής οικογένειας των Μεταξάδων, ενώ η οικογένεια αναφέρεται στο «Libro d'Oro» του Ραγκαβή ως μία από αυτές που το 1691, είχαν αποκτήσει από την Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, τον τίτλο του κόμη . Ο Νικόδημος Μεταξάς, Έλληνας μοναχός, είναι ο πρώτος τυπογράφος στην Ανατολή, ο οποίος ίδρυσε τυπογραφείο στην Κωνσταντινούπολη το 1627, κι αργότερα το μετέφερε στην Κεφαλληνία. Γονείς του Ιωάννη ήταν ο Έπαρχος Παναγής Μεταξάς-Αντζουλακάτος, με καταγωγή από την Κεφαλλονιά και η Ελένη που γεννήθηκε στο Αγρίνιο κι ήταν κόρη του Κωνσταντίνου Τριγώνη με απώτερη καταγωγή από τα Γρεβενά. Ο Ιωάννης ήταν το πρωτότοκο παιδί της οικογένειας και αδέλφια του ήταν ο Κωνσταντίνος, ο οποίος σπούδασε στην Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά σχετικά νέος οδηγήθηκε στο ψυχιατρείο γι' αυτό και ο Ιωάννης Μεταξάς του είχε ιδιαίτερη αδυναμία, και η Μαριάνθη.

Σπουδές

Έζησε ευτυχισμένα παιδικά χρόνια παρ' όλες τις οικονομικές δυσκολίες της οικογενείας του και από μικρός διακρινόταν για το ήθος του και την ευφυΐα του. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο Άργος το 1880, με βραβείο επιμέλειας και χρηστοήθειας, που το συνόδευε το βιβλίο «Βίοι Παράλληλοι διαπρεψάντων Πολιτικών Ανδρών», του Αναστασίου Γούδα, που περιλαμβάνει και την ιστορία των προγόνων του Ανδρέα Μεταξά που διατέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδος, ο πρώτος που έφερε τον τίτλο, και Κωνσταντίνου Μεταξά, που πολέμησαν το 1822, στην μάχη του Λάλα. Η οικονομική κατάσταση της οικογένειας του Ιωάννη Μεταξά επιδεινώθηκε το 1879, όταν ο πατέρας του έχασε την πολιτική θέση που κατείχε και αναγκάστηκε να μετακομίσει στην Κεφαλλονιά. Την περίοδο από το 1883 έως το 1885 ο Ιωάννης ήταν μαθητής στο Γυμνάσιο του Αργοστολίου, με ιδιαίτερη κλίση στα μαθηματικά, από το οποίο αποφοίτησε με επιτυχία.

Στρατιωτική καριέρα

Στις 12 Σεπτεμβρίου 1885, σε ηλικία 14 ετών, εισήλθε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και στις 10 Αυγούστου 1890, μετά από επιτυχημένη παρουσία, στη διάρκεια της οποίας αρίστευσε σε όλες τις τάξεις, αποφοίτησε πρώτος μεταξύ των συμφοιτητών του με βαθμολογία 19.90, ως Ανθυπολοχαγός (ΜΧ) και υπήρξε συμφοιτητής με τους Αμβρόσιο Φραντζή και Ξενοφώντα Στρατηγό με τον οποίο ήταν αδερφικοί φίλοι. Η επιλογή του δεν ήταν τυχαία, αφού στο ίδιο σώμα υπηρετούσαν δύο συγγενείς του, ο Γεράσιμος και ο Νικόλαος Μεταξάς, μετέπειτα υπουργός των Στρατιωτικών. Το Σεπτέμβριο του 1892 εισήλθε στη σχολή Μηχανικών Στρατού και έως το 1894 υπηρέτησε στην Κέρκυρα, ενώ στη συνέχεια παρακολούθησε μαθήματα στη Σχολή Πυροβολικού.

Περίοδος 1894-1912

Το 1894 μετατέθηκε στην τοπική φρουρά του Ναυπλίου και έως το 1897 υπηρέτησε στη Διεύθυνση Μηχανικού, στο Ναύπλιο, όπου ζούσε με την οικογένεια του, καθώς ο πατέρας του είχε μετατεθεί στο Ναύπλιο. Το 1896, άρχισε να γράφει το «Ημερολόγιο» του, όταν βρίσκονταν ακόμη στο Ναύπλιο κι ήταν για έβδομο έτος στο βαθμό του Ανθυπολοχαγού, όπως σημειώνει ο ίδιος. Το 1897, μετατέθηκε στο υπουργείο Στρατιωτικών, δίπλα στον θείο του, τον υπουργό Νικόλαο Μεταξά και τον ίδιο χρόνο συμμετείχε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο, όταν μετά από δικό του αίτημα μετατέθηκε στο επιτελείο του τότε Αντιστράτηγου, στη θέση του υπευθύνου των εμπιστευτικών αρχείων του επιτελείου. Εκεί γνωρίστηκε και συνδέθηκε φιλικά με τον τότε διάδοχο του θρόνου Κωνσταντίνο Α', κερδίζοντας την εύνοια του Βασιλιά Γεωργίου Α'. Το 1889 με Βασιλική υποτροφία συμπλήρωσε τις σπουδές του στην Πολεμική Ακαδημία του Βερολίνου στη Γερμανία, όπου βρέθηκε μαζί με τους συναδέλφους και φίλους του αξιωματικούς Ιπποκράτη Παπαβασιλείου και Ξενοφώντα Στρατηγό, φοίτησε από τις 7/19 Σεπτεμβρίου 1899 έως τις 5/18 Σεπτεμβρίου 1901, και αποφοίτησε με ιδιαίτερες διακρίσεις, ενώ οι συμμαθητές του τον ονόμασαν «Μικρό Μόλτκε».

Το 1903 όταν επανήλθε στην Ελλάδα, τοποθετήθηκε στο νεοσύστατο Γενικό Επιτελείο Στρατού και συνέβαλε στην οργάνωση του στρατού, ενώ συνεργάστηκε με τον Βίκτωρα Δούσμανη και βοήθησε στον καταρτισμό του νέου οργανισμού Στρατού, που ψηφίστηκε στη Βουλή το 1904, ύστερα από εισήγηση του Θεοτόκη. Το 1906, ο Μεταξάς προήχθη σε Λοχαγό πρώτης τάξεως. Στο Γενικό Επιτελείο ανέπτυξε στενή φιλία με τον πρίγκηπα Ανδρέα, αδερφό του τότε διαδόχου Κωνσταντίνου, ενώ το 1907 του ζητήθηκε να αναλάβει τη στρατιωτική εκπαίδευση του διαδόχου και μετέπειτα Βασιλιά Γεωργίου Β', στον οποίο δίδαξε για τα επόμενα δύο χρόνια, στρατιωτική ιστορία και τακτική. Το 1909, όταν επικράτησε το Κίνημα στου Γουδή, οι κινηματίες μετέθεσαν το Μεταξά στη Λάρισα. Στις 19 Οκτωβρίου του 1910 ο Βασιλιάς διόρισε πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο και την ίδια μέρα ο Μεταξάς, αφού ανακλήθηκε στην Αθήνα, έλαβε πρόσκληση να επισκεφθεί τον Βενιζέλο, ο οποίος του πρόσφερε τη θέση του στρατιωτικού συμβούλου και πρώτου υπασπιστή του κι ουσιαστικά έγινε σύνδεσμος μεταξύ του πρωθυπουργού και των ανακτόρων.

Βαλκανικοί / 1ος Παγκόσμιος πόλεμος

Λίγο πριν την έκρηξη του 1ου Βαλκανικού πολέμου, ο Μεταξάς ταξίδεψε στη Σόφια, ως απεσταλμένος της Ελληνικής κυβερνήσεως, για να διαπραγματευτεί τη στρατιωτική συνθήκη μεταξύ της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, που υπογράφηκε στις 5 Οκτωβρίου. Στη συνέχεια επισκέφθηκε το Βελιγράδι και στις 17 Οκτωβρίου επέστρεψε στην Ελλάδα και μετέβη στη Λάρισα, όπου είχε εγκατασταθεί το Γενικό Επιτελείο Στρατού. Εκείνη την εποχή ήταν τέταρτος στην ιεραρχία του επιτελείου, όμως στην ουσία ήταν ο στρατιωτικός εγκέφαλος του Επιτελείου. Συμμετείχε σε όλες στις μάχες του πρώτου Βαλκανικού πολέμου, ενώ μαζί με τον Βίκτωρα Δούσμανη διαπραγματεύτηκε την παράδοση της Θεσσαλονίκης από τον Ταξίν Χασάν Πασά. Το πρωτόκολλο παραδόσεως, που υπογράφηκε στις 26 Οκτωβρίου 1912, έγραψε ιδιοχείρως ο εθνικιστής διπλωματικός υπάλληλος και διανοούμενος Ίωνας Δραγούμης ο οποίος υπηρετούσε με το βαθμό του Δεκανέα ως πολιτικός σύμβουλος του Αρχιστρατήγου τότε διαδόχου Κωνσταντίνου Α'.

Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου ο Μεταξάς ταξίδεψε στο Λονδίνο ως στρατιωτικός σύμβουλος του Βενιζέλου, για τη διαπραγμάτευση των όρων της συνθήκης ειρήνης με την Τουρκία, όμως στις 16 Ιανουαρίου του 1913, ανακλήθηκε και στάλθηκε αμέσως στην Ήπειρο. Επιμελήθηκε το σχέδιο καταλήψεως του Μπιζανίου, ενώ ήταν αντιπρόσωπος της Ελλάδος στην παράδοση των Ιωαννίνων. Τον Απρίλιο του 1913 προήχθη στο βαθμό του Ταγματάρχη λόγω αρχαιότητας και διορίστηκε Διοικητής του Επιτελείου. Πήρε μέρος στον δεύτερο Βαλκανικό πόλεμο και μετά τη λήξη του προήχθη σε αντισυνταγματάρχη και τοποθετήθηκε Διευθυντής Επιχειρήσεων του Γενικού Επιτελείου Στρατού, καθώς και ως Διευθυντής της Ανώτερης Στρατιωτικής Ακαδημίας. Τον Οκτώβριο του 1913, παρασημοφορήθηκε από τον Βασιλιά με το Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος. Λίγο πριν την κήρυξη του Α' Παγκοσμίου πολέμου, στη διάρκεια της κρίσεως των σχέσεων με την Τουρκία για το ζήτημα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, συνέταξε σχέδιο αιφνίδιας αποβάσεως και καταλήψεως των νησιών αλλά και των Δαρδανελίων, καθώς θεωρούνταν βέβαιο ότι εντός του 1914 οι Τούρκοι θα διενεργούσαν επίθεση κατά της Ελλάδας.

Στις 14 Ιανουαρίου 1915 υπέβαλε υπόμνημα στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, με τίτλο «Μικρά Ασία: Δυνατότητες διαμονής», με το οποίο εξέθετε τις ισχυρές του επιφυλάξεις σχετικά με το ενδεχόμενο εκστρατείας. Το Φεβρουάριο του 1915, ασκούσε καθήκοντα αρχηγού στο Γενικό Επιτελείο Στρατού [Γ.Ε.Σ.] ως αντικαταστάτης του Βίκτωρα Δούσμανη, όταν εκείνος διαφώνησε με το Ελευθέριο Βενιζέλο στο θέμα της εξόδου ή μη της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο και παραιτήθηκε. Ο Βενιζέλος επέμενε στην υποστήριξη της Αντάντ κι ο Μεταξάς, τον Μάρτιο του 1915, υπέβαλε την παραίτηση του, καθώς δεν συμφωνούσε με τον επικείμενο πόλεμο. Το 1915 το σχέδιο Μεταξά, για την κατάληψη των Δαρδανελίων, τέθηκε υπόψη των δυνάμεων της Αντάντ, όμως στην εκστρατεία τους στα Δαρδανέλια (1915-16), υιοθετήθηκε το σχέδιο του Ουίνστον Τσώρτσιλ με τραγικά αποτελέσματα.

Επίστρατοι (1916)

Στις 6 Οκτωβρίου του 1915, ο Ελευθέριος Βενιζέλος απομακρύνθηκε από τη θέση του πρωθυπουργού και ο Μεταξάς ανακλήθηκε στο σώμα ως υπαρχηγός του Επιτελείου. Στις 26 Μαΐου του 1916 οι γερμανικές και βουλγαρικές δυνάμεις επιτέθηκαν στο οχυρό Ρούπελ στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα κι ο Μεταξάς, ύστερα από πιέσεις του Βασιλιά, έδωσε εντολή να παραδοθεί το οχυρό. Στις 27 Ιουνίου, ύστερα από το τελεσίγραφο των Μεγάλων Δυνάμεων, δημοσιεύτηκε το διάταγμα της γενικής αποστρατεύσεως και με την αποστράτευσή του ο Μεταξάς προήχθη στο βαθμό του Συνταγματάρχη. Ακολούθησε η οργάνωση των αποστράτων σε ομάδες εφέδρων, κυρίως υπαξιωματικών και στρατιωτών που προέρχονταν από τα κοινωνικά στρώματα που αποκαλούνται «μεσαία». Ήταν άνθρωποι που ζούσαν με ευπρέπεια, με τον ιδρώτα του προσώπου τους και τον κόπο των χεριών τους, οι οποίοι έγιναν γνωστοί ως «Επίστρατοι» και ανεπίσημος αρχηγός τους ήταν ο Μεταξάς. Πρόκειται για την πρώτη μαζική οργάνωση στη νεότερη πολιτική ιστορία της Ελλάδος. Ο ίδιος ο Μεταξάς σε άρθρο του το 1934 έγραφε ότι, «...Ο κ. Βενιζέλος με κατηγόρησε και με κατηγορεί σήμερον, ότι υπήρξα ό οργανωτής της κινήσεως ταύτης. 'Αλλ' αυτό το θεωρώ εγώ τιμήν μου. Ναι! την κίνησιν εδημιούργησε μόνη της ολόκληρος ή ελληνική νεολαία της εποχής εκείνης. Και εγώ έτέθην εις την υπηρεσίαν αυτής και ήγωνίσθην μετά πλήθους άλλων αλησμόνητων συνεργατών, όπως λάβη ωργανωμένην μορφήν...».

Ο επίσημος τίτλος των «Επιστράτων» ήταν «Πανελλήνιος Σύνδεσμος Εφέδρων» [«Π.Σ.Ε.»]. Ο Σύνδεσμος ιδρύθηκε στις αρχές Ιουνίου 1916 και εξαπλώθηκε με γοργούς ρυθμούς σε ολόκληρη τη χώρα, παράλληλα με τη γενική αποστράτευση που είχε επιβάλει η Αντάντ στο βασιλιά Κωνσταντίνο Α'. Ο πρόδρομος και πυρήνας τους ήταν ο «Σύνδεσμος Εφέδρων Υπαξιωματικών» που ιδρύθηκε το Νοέμβριο του 1913 κι είχε κατορθώσει να επιβάλλει τη ματαίωση ψηφίσεως νομοσχεδίου του Βενιζέλου που απέκλειε τους έφεδρους υπαξιωματικούς παλαιότερων κλάσεων από το δικαίωμα προαγωγής στο βαθμό του αξιωματικού. Με βάση αυτό το συμβάν, ο έφεδρος λοχίας Γεώργιος Καμαρινός φαίνεται να συνέλαβε την ιδέα της οργανώσεως όλων των επιστρατευμένων εφέδρων την άνοιξη του 1916 και στις 30 Μαΐου υπογράφτηκε το πρακτικό ιδρύσεως του Συνδέσμου από είκοσι ιδρυτικά μέλη. Η σύνταξη του καταστατικού του ανατέθηκε στον Ιωάννη Θεοφιλάκη και ψηφίστηκε στις 5 Ιουνίου του ίδιου χρόνου, ενώ ο σκοπός του, όπως δηλώνεται στο καταστατικό του, είναι α) πρόνοια για τους εφέδρους και τις οικογένειές τους, β) διαπαιδαγώγηση του ελληνικού λαού στα εθνικά ζητήματα. Οι επίστρατοι στην πλειοψηφία τους ήταν αστοί, επιστήμονες, έμποροι, και στρατολογήθηκαν από τα καλύτερα στοιχεία της Ελληνικής κοινωνίας, ενώ κινητοποιήθηκαν διότι θεώρησαν ότι οι ωμές συμμαχικές παρεμβάσεις έθιγαν την εθνική κυριαρχία και τάχθηκαν με τον βασιλιά Κωνσταντίνο Α'.

Οι σύμμαχοι απαίτησαν από την Ελληνική κυβέρνηση να τους παραδώσει το μεγαλύτερο μέρος του στόλου μαζί με πολεμοφόδια και ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α' αρνήθηκε. Ο Γάλλος αντιναύαρχος Φουρνέ αποβίβασε 3.000 στρατιώτες στο Φάληρο και στον Πειραιά, με σκοπό να προελάσουν προς στην Αθήνα. Οι «επίστρατοι» τους εμπόδισαν και συγκρούσθηκαν μαζί τους στην περιοχή του Φιλοπάππου, στις 18 και 19 Νοεμβρίου 1916, όταν υπερασπίστηκαν νικηφόρα το βασιλιά και την πρωτεύουσα από τα συμμαχικά αγήματα και στη συνέχεια έπνιξαν την απόπειρα βενιζελικού κινήματος. Οι σύμμαχοι ηττήθηκαν και την επόμενη μέρα αποσύρθηκαν προς το Φάληρο, ενώ ο συμμαχικός στόλος άρχισε να βομβαρδίζει από το Φάληρο την Αθήνα. Οι επίστρατοι κατόρθωσαν να συλλάβουν αιχμάλωτο τον Γάλλο ναύαρχο, που ήταν επικεφαλής των δυνάμεων της θρασύτατης επιθετικής ενέργειας. Το γεγονός χαιρετίστηκε ως νίκη του Ελληνικού Στρατού και Λαού σε βάρος των «Μεγάλων Δυνάμεων». Η δράση των επιστράτων συνεχίστηκε μέχρι το 1920, και ο μερικός μετασχηματισμός τους σε οργανώσεις του «Λαϊκού κόμματος» συνέβαλε στην εκλογική ήττα του κόμματος Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920.

Εξορία

Το καλοκαίρι του 1917, αμέσως μετά την εκθρόνιση του Βασιλιά, ο ύπατος αρμοστής των συμμάχων έστειλε στον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Ζαΐμη κατάλογο όσων έπρεπε να εξοριστούν άμεσα, μεταξύ τους και ο Ιωάννης Μεταξάς, που στις 20 Ιουνίου του 1917, μετά από απόφαση της κυβερνήσεως, επιβιβάστηκε στο ατμόπλοιο «Βασιλεύς Κωνσταντίνος» με προορισμό την Κορσική. Μαζί του οι Δημήτριος Γούναρης, Γεώργιος Πεσμαζόγλου, Κωνσταντίνος Έσσλιν, Βίκτωρ Δούσμανης, ο εθνικιστής διπλωμάτης και διανοούμενος Ίων Δραγούμης και πολλοί άλλοι. Στη διάρκεια του του ταξιδιού του Μεταξά προς την Κορσική και ενώ βρίσκονταν στην Ιταλία η κυβέρνηση Βενιζέλου που επιδίωκε την επιστροφή του στην Ελλάδα για να τον δικάσει, κατέθεσε στις αρχές αίτημα εκδόσεως του Μεταξά το οποίο απέρριψε η Ιταλική κυβέρνηση. Στις 29 Ιουνίου, το πλοίο με τους Έλληνες εξόριστους έφτασε στο Αιάκειο και ο Μεταξάς που συνοδεύονταν από τη σύζυγο και τις δύο του κόρες κατέλυσαν στο «Grand Hotel». Τους μήνες που ακολούθησαν αναζήτησε τρόπο να αποδράσει.

Στις 6 Δεκεμβρίου 1918, ο Μεταξάς μαζί με τους Δημήτριο Γούναρη και Γεώργιο Πεσμαζόγλου, διέφυγαν από την Κορσική χρησιμοποιώντας το αυτοκίνητο του νομάρχη, το μοναδικό που μπορούσε να κυκλοφορεί βράδυ. Έφτασαν σε ερημική τοποθεσία και επιβιβάστηκαν σε ένα καΐκι με προορισμό τη Σαρδηνία, όπου κατέλυσαν σε ξενοδοχείο ύστερα από παράκληση των Γούναρη και Πεσμαζόγλου. Το βράδυ της ίδιας μέρας, τον συνέλαβαν, όπως και τους άλλους, οι αστυνομικές αρχές της Σαρδηνίας, όμως η Ιταλική κυβέρνηση αρνήθηκε να τους εκδώσει στη Γαλλία. Την ίδια στάση τήρησε η Ιταλική κυβέρνηση, και στις πιέσεις του Βενιζέλου κι αρνήθηκε να τον εκδώσει στην Ελλάδα, θέλοντας να τον χρησιμοποιήσει ως μέσο συνδιαλλαγής στο θέμα των Δωδεκανήσων.

Στις 21 Δεκεμβρίου 1918 ο Μεταξάς μεταφέρθηκε στο Κάλιαρι, την πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, όπου παρέμεινε υπό αστυνομική παρακολούθηση. Λίγο καιρό αργότερα ο υπουργός των εξωτερικών Tittoni, του επέτρεψε να εγκατασταθεί σε μία από τις πόλεις, Περούτζια, Σιένα ή Λούκκα και ο Μεταξάς με την οικογένεια του, η οποία είχε φτάσει στην Ιταλία, εγκαταστάθηκε στη Σιένα, όπου παρέμεινε για έναν περίπου χρόνο. Στην Ελλάδα, στις 7 Νοεμβρίου 1919, ξεκίνησε η δίκη των στελεχών του πρώην Γενικού Επιτελείου Στρατού. Ο Μεταξάς και ο Βίκτωρ Δούσμανης κατηγορήθηκαν για εσχάτη προδοσία και ο Μεταξάς καταδικάστηκε σε θάνατο, στις 14 Φεβρουαρίου 1920, με απόφαση του Στρατοδικείου. Τον Μάιο του 1920 οι Μεταξάς, Γούναρης και Πεσμαζόγλου έπαψαν να θεωρούνται κρατούμενοι και στις 27 Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου ο Μεταξάς με την οικογένειά του μετακόμισαν στη Φλωρεντία.

Η δίκη του Επιτελείου

Οι Ιωάννης Μεταξάς, Βίκτωρ Δούσμανης, Ξενοφών Στρατηγός και Αθανάσιος Εξαδάκτυλος ήταν κατηγορούμενοι και δικάστηκαν στο έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, από τις 7 Νοεμβρίου 1919 έως τις 14 Φεβρουαρίου 1920, με την εισηγητική έκθεση που έφερε την υπογραφή του Στυλιανού Κολοκυθά, εισηγητή του Α' Διαρκούς Στρατοδικείου, κατηγορούμενοι για την παράδοση της Ανατολικής Μακεδονίας, του Δ' Σώματος Στρατού και άφθονου πολεμικού υλικού στα Γερμανικά και Βουλγαρικά στρατεύματα. Η «Δίκη του πρώην Επιτελείου», που οι εφημερίδες της εποχής την αποκάλεσαν και «Υπόθεση Ρούπελ», από την παράδοση του ομώνυμου οχυρού στους Βούλγαρους, άρχισε στις 25 Οκτωβρίου 1919 και περατώθηκε στις 31 Ιανουαρίου 1920 . Η έκθεση χαρακτήριζε προδοτική τη στάση του Γενικού Επιτελείου, το οποίο είχε καταστεί «…την εποχήν εκείνην το κέντρον της αντιανταντικής και Γερμανοφίλου πολιτικής….» . Βασική κατηγορία υπήρξε η εσχάτη προδοσία για τους Δούσμανη και Μεταξά, διότι, σύμφωνα με το κατηγορητήριο, συνωμότησαν για τη μεταβολή του καθεστώτος από Βασιλευομένη Δημοκρατία σε απόλυτο Μοναρχία, παρέδωσαν την Ανατολική Μακεδονία και τα οχυρά της στους Γερμανούς και Βουλγάρους, όπλισαν τους επιστρατευτικούς συλλόγους και τους παρακίνησαν σε εμφύλιο πόλεμο και παρέδωσαν σε πράκτορες της Γερμανίας, Αυστρίας και Βουλγαρίας κρατικά απόρρητα.

Η κατηγορία για τους Ξενοφώντα Στρατηγό και Αθανάσιο Εξαδάκτυλο ήταν ότι βοήθησαν τους Ιωάννη Μεταξά και Βίκτωρα Δούσμανη για την εκτέλεση των πράξεων εσχάτης προδοσίας . Mε την απόφαση οι Ιωάννης Μεταξάς και Βίκτωρ Δούσμανης κρίθηκαν: για τη μεταβολή του πολιτεύματος αθώοι, για παράδοση της Ανατολικής Μακεδονία αθώοι, για την παράδοση των οχυρών της Ανατολικής Μακεδονίας ομόφωνα ένοχοι, για τον εξοπλισμό των επιστράτων αθώος ο Δούσμανης και ομόφωνα ένοχος ο Μεταξάς, ενώ αθωώθηκαν για την παράδοση κρατικών εγγράφων. Στο Μεταξά επιβλήθηκε η θανατική ποινή και στον Δούσμανη η ποινή των ισοβίων δεσμών. Οι Ξενοφών Στρατηγός και Αθανάσιος Εξαδάκτυλος κηρύχθηκαν αθώοι .

Επιστροφή στην Ελλάδα

Μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 20ης Νοεμβρίου 1920, ο Μεταξάς επέστρεψε στην Αθήνα, όπου συναντήθηκε με τον υπουργό στρατιωτικών Δημήτριο Γούναρη, τον πρωθυπουργό Δημήτριο Ράλλη, τον πρώην πρωθυπουργό Στέφανο Σκουλούδη, τον Ξενοφώντα Στρατηγό συμφοιτητή του από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων και φίλο του, τον πρώην πρωθυπουργό Στέφανο Δραγούμη, ενώ απότισε φόρο τιμής στον τάφο του Ίωνα Δραγούμη. Στη συνέχεια ταξίδεψε στην Κεφαλλονιά και στο λιμάνι της Σάμης τον υποδέχθηκε πλήθος κατοίκων του νησιού αλλά και πολλοί από τους επίστρατους. Στις 30 Νοεμβρίου 1920 επισκέφθηκε το Αργοστόλι και τις επόμενες μέρες έκανε επισκέψεις στα γύρω χωριά και στην Ιθάκη, ενώ ίδρυσε τον «Πολιτικό Λαϊκό Σύλλογο» που σκοπό είχε την επίβλεψη των βουλευτών του νησιού. Η οικογένεια του επέστρεψε στην Ελλάδα στα τέλη του 1920 και εγκαταστάθηκε στο Φάληρο.

Στις 7 Ιανουαρίου 1921, ο Μεταξάς ανακλήθηκε στο στρατό, προήχθη σε αντιστράτηγο και αποστρατεύθηκε. Στις 25 Μαρτίου του 1921 ο υπουργός Οικονομικών Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης κάλεσε τον Μεταξά σπίτι του. Στη συνάντηση τους ήταν ακόμη ο υπουργός στρατιωτικών Νικόλαος Θεοτόκης, ο πρωθυπουργός Δημήτριος Γούναρης και ο συνταγματάρχης και συμφοιτητής του Μεταξά, Αθανάσιος Εξαδάκτυλος. Εκεί συζήτησαν για τη Μικρασιατική εκστρατεία, και του πρότειναν τη θέση του στρατιωτικού συμβούλου του Αντιστράτηγου, όμως μετά την άρνηση του, ο Πρωτοπαπαδάκης του πρόσφερε τη θέση του Αντιστράτηγου της Μικράς Ασίας. Ο Μεταξάς αρνήθηκε καθώς θεωρούσε ότι οποιαδήποτε επιχείρηση εναντίον της Τουρκίας ήταν καταδικασμένη. Ανάλογη συνάντηση πραγματοποιήθηκε στις 29 Μαρτίου με το ίδιο αποτέλεσμα. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1922 ο Βασιλιάς κάλεσε τον Μεταξά στα ανάκτορα στο Τατόι και του ζήτησε να συντάξει την επιστολή παραιτήσεως του προς τον Ελληνικό λαό.

Πολιτική δράση

Υποστηρικτής των Γερμανών μαζί με το βασιλιά Κωνσταντίνο Α', διαφώνησε με τις κυβερνήσεις που ακολούθησαν την πτώση του Βενιζέλου για τη συνέχιση της μικρασιατικής εκστρατείας και στις 12 Οκτωβρίου 1922, ο Μεταξάς ίδρυσε το Κόμμα των Ελευθεροφρόνων, με το οποίο άρχισε αγώνα εναντίον του Κινήματος του 1922 και μετά την αποτυχία του απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα. Ο Μεταξάς με επιστολή του, για την οποία είχε τη συγκατάθεση του πρωθυπουργού Σωτηρίου Κροκιδά, ζήτησε από το υπουργικό συμβούλιο να επιτραπεί η άσκηση εφέσεως, στους κατηγορουμένους της δίκης των Έξι, πρόταση που απέρριψε η επαναστατική επιτροπή, έτσι στις 10 Νοεμβρίου παραιτήθηκε ο υπουργός εξωτερικών Νικόλαος Πολίτης και τον ακολούθησε όλη η κυβέρνηση Κροκιδά, ώστε τέσσερις μέρες αργότερα να σχηματιστεί η κυβέρνηση του Στυλιανού Γονατά.

Κίνημα Λεοναρδόπουλου-Γαργαλίδη-Ζήρα

Στις 18 Οκτωβρίου 1923, η κυβέρνηση των Νικολάου Πλαστήρα και Στυλιανού Γονατά αποφάσισε τη διεξαγωγή εκλογών για τις 2 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου με το εκλογικό σύστημα που εκπόνησε ο τότε υπουργός Εσωτερικών, Γεώργιος Παπανδρέου, σχεδιασμένο για την επικράτηση των Βενιζελικών, σύστημα που οι συντηρητικοί πολιτικοί αποκάλεσαν «στενοευρεία». Τα μεσάνυχτα της 21ης Οκτωβρίου 1923 ξέσπασε το στρατιωτικό κίνημα του Υποστράτηγου Γεωργίου Λεοναρδόπουλου και των Συνταγματαρχών Παναγιώτη Γαργαλίδη και Γεωργίου Ζήρα, το οποίο ο Μεταξάς καθοδηγούσε παρασκηνιακά. Σύμφωνα με κατάθεση μάρτυρος στο Στρατοδικείο ο Θεόδωρος Σκυλακάκης ήταν αυτός που μετέφερε στους μετέπειτα επικεφαλής την επιθυμία του Μεταξά να αναλάβουν την ηγεσία του κινήματος. Το κίνημα ξεκίνησε από δυσαρεστημένες επαρχιακές στρατιωτικές φρουρές. Την προκήρυξη προς τον λαό, τον βασιλέα Γεώργιο Α' και την κυβέρνηση την υπέγραψε ο συντηρητικός συνταγματάρχης Γεώργιος Ζήρας. Το εγχείρημα απέτυχε, η κυβέρνηση ανέβαλε τις εκλογές για δύο εβδομάδες και τις προσδιόρισε για τις 16 Δεκεμβρίου 1923, ενώ έγιναν εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στο στράτευμα. Η αποτυχία του κινήματος υποχρέωσε τον Μεταξά να διαφύγει αρχικά μέσω Κορίνθου στην Τρίπολη και στη συνέχεια, στις 28 Οκτωβρίου, με νορβηγικό πλοίο από την Πάτρα με προορισμό την Ιταλία, όπου πληροφορήθηκε την ερήμην καταδίκη του σε θάνατο.

Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Κομνηνό «...Πίσω από τους φιλόδοξους στρατηγούς και τον συνταγματάρχη Ζήρα βρισκόταν μια χούντα αντιβενιζελικών αντισυνταγματαρχών, ταγματαρχών και λοχαγών πολλοί από τους οποίους έγιναν πασίγνωστοι στα χρόνια που ακολούθησαν: Σκυλακάκης, Πολύζος, Παπαδήμας, Μανιαδάκης, Παναγάκος, Παπάγος, Τσολάκογλου, Δεμέστιχας, Πιτσίκας. Και πιο πίσω ακόμα στο σκοτάδι ο Μεταξάς...». Το 1924 ο Μεταξάς αμνηστεύτηκε και επέστρεψε στην Ελλάδα. Στο δημοψήφισμα του ίδιου χρόνου για την αβασίλευτη δημοκρατία, μαζί με τον Παναγή Τσαλδάρη εκπροσώπησαν τους βασιλόφρονες. Στη διάρκεια της δικτατορίας του Θεόδωρου Πάγκαλου φυλακίστηκε κι εκτοπίστηκε, όμως στις εκλογές της 11ης Νοεμβρίου του 1926, συγκέντρωσε 151.044 ψήφους και κατέλαβε 51 από τις 286 έδρες στη Βουλή.

Κοινοβουλευτική δράση

Συνεργάστηκε με την κυβέρνηση συνασπισμού του Αλέξανδρου Ζαΐμη και στις 4 Δεκεμβρίου 1926, ορκίστηκε και έως τις 17 Αυγούστου 1927, διατέλεσε Υπουργός Συγκοινωνιών . Διατήρησε τη θέση του Υπουργού Συγκοινωνιών και στην επόμενη κυβέρνηση του Αλέξανδρου Ζαΐμη από τις 17 Αυγούστου 1927 έως τις 8 Φεβρουαρίου 1928 , ενώ από τις 16 Νοεμβρίου 1927 του είχε ανατεθεί προσωρινά η Διεύθυνση του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Ο Μεταξάς ως υπουργός Συγκοινωνιών εισηγήθηκε και άρχισε την υλοποίηση των εκτεταμένων έργων οδοποιίας σε όλη την επικράτεια, καθώς και των έργων υδρεύσεως και αποχετεύσεως των Αθηνών.

Στην επόμενη κυβέρνηση υπό τον Αλέξανδρο Ζαΐμη, ο Μεταξάς ορκίστηκε εκ νέου και διατέλεσε από τις 8 Φεβρουαρίου 1928 έως τις 4 Ιουλίου του ίδιου χρόνου, Υπουργός Συγκοινωνίας . Το Φεβρουάριο του 1928, το κόμμα του υπέστη διάσπαση, καθώς αποχώρησαν πολλά μέλη του και στις εκλογές του 1929 για τη Γερουσία, έλαβε 22.518 ψήφους και ανέδειξε δύο γερουσιαστές κι ένα μόνο βουλευτή, δίχως να εκλεγεί ο Μεταξάς, που απογοητευμένος από την εξέλιξη σκέφθηκε να αποσυρθεί από την πολιτική. Στις βουλευτικές εκλογές του 1932, το κόμμα των Ελευθεροφρόνων συγκέντρωσε 18.591 ψήφους και κατέλαβε τρεις έδρες, όμως ο Μεταξάς συμμετείχε στην κυβέρνηση του Παναγή Τσαλδάρη, από τις 4 Νοεμβρίου 1932 έως τις 16 Ιανουαρίου 1933, ως Υπουργός Εσωτερικών . Την περίοδο που ακολούθησε κορυφώθηκε η ένταση στις σχέσεις του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και από τις 13 Οκτωβρίου 1934 έως τις 23 Νοεμβρίου 1935, ο Μεταξάς αρθρογραφούσε για την περίοδο του Κράτους της Θεσσαλονίκης και της Μικρασιατικής εκστρατείας, κατηγορώντας τον Βενιζέλο για την πολιτική που είχε ακολουθήσει.

Αρθρογραφία Μεταξά-Βενιζέλου

Στις 11 Οκτωβρίου του 1934 ο Βενιζέλος, από τα Χανιά όπου κατοικούσε, εγκαινίασε μια σειρά άρθρων στην εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα» του Δημητρίου Λαμπράκη, για τα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού. Μερικές μέρες αργότερα ο Μεταξάς απάντησε στις μυθοπλασίες του Βενιζέλου με μια σειρά δικών του άρθρων στην εφημερίδα «Καθημερινή» του Γεωργίου Βλάχου. Η αρθρογραφία τους ολοκληρώθηκε στις 23 Ιανουαρίου του 1935, με τη δημοσίευση του τελευταίου άρθρου του Μεταξά, που δημοσίευσε 70 άρθρα, ενώ ο Βενιζέλος δημοσίευσε 37 άρθρα. Μέσα από την αρθρογραφία είναι εμφανής η μεταξύ τους απέχθεια, καθώς και η αξιοπιστία των ισχυρισμών του Μεταξά έναντι των αντίστοιχων του Βενιζέλου. Μεταξύ άλλων ο Μεταξάς δημοσίευσε έγγραφο της Γερμανικής κυβερνήσεως, με το οποίο έδινε εγγυήσεις στον Βασιλιά Κωνσταντίνο Α' σε περίπτωση παραμονής της χώρας στην ουδετερότητα. Ο Βενιζέλος αρνήθηκε την ύπαρξη του σχετικού εγγράφου, ισχυρισμό που διέψευσαν οι έρευνες και μελέτες στα γερμανικά αρχεία, οι οποίες απέδειξαν την ύπαρξη του εγγράφου.

Η διαδρομή προς την 4η Αυγούστου

Μετά την καταστολή του Βενιζελικού κινήματος της 1ης Μαρτίου του 1935 ο Μεταξάς υπέβαλε την παραίτησή του στις 18 του ίδιου μήνα από τη θέση Υπουργού άνευ Χαρτοφυλακίου, καταγγέλλοντας την κυβέρνηση ως ανάξια των περιστάσεων θεωρώντας επιεική τα μέτρα που ελάμβανε ο Τσαλδάρης και, κατά τη διάρκεια της δίκης των κινηματιών, στα μέσα Μαρτίου, παραιτήθηκε από την κυβέρνηση, τασσόμενος υπέρ της παλινόρθωσης του Γεωργίου Β', ως του μοναδικού παράγοντα πολιτικής σταθερότητας. Ο Μεταξάς δήλωσε στους δημοσιογράφους:

«Εξερχόμενος της κυβερνήσεως δεν πρόκειται να μείνω άεργος. Τουναντίον πράττω τούτο δια να ηγηθώ αποτελεσματικότερου αγώνος, καθαρώς πολιτικού, προς επικράτησιν των ιδεών και των αρχών του αντιβενιζελισμού».

Στις 29 Μαρτίου, σε συνεδρίαση της Βουλής ο Μεταξάς κατηγόρησε την κυβέρνηση ως υπεύθυνη για το «κίνημα» και της καταλόγισε ολιγωρία, αμέλεια και αναποφασιστικότητα. Το πρωί της 1ης Απριλίου βουλευτές του Λαϊκού Κόμματος και φίλοι του Μεταξά κατέλαβαν την Βουλή. Η έκρυθμη κατάσταση οδήγησε σε έκτακτη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου το οποίο αποφάσισε τη διάλυση της Βουλής και της Γερουσίας καθώς και την αναθεώρηση του Συντάγματος υπό της Εθνοσυνελεύσεως, λόγος για τον οποίο προκήρυξε εκλογές για την 19η Μαΐου του 1935.

Στις 16 Απριλίου ο Μεταξάς απέστειλε επιστολή στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας στην οποία τόνιζε την ανυποληψία του κοινοβουλευτισμού, τα στρατιωτικά κινήματα, την λεηλασία του δημοσίου πλούτου και την ανάγκη επαναφοράς του Πολιτεύματος της Βασιλευομένης Δημοκρατίας. Στις 14 Μαΐου 1935 με συντακτική πράξη ήρθη ο Στρατιωτικός Νόμος, όμως αναβλήθηκαν οι εκλογές για την 9η Ιουνίου 1935, ενώ στις 18 Μαΐου 1935 κυκλοφόρησε η «Εφημερίς των Ελλήνων», το επίσημο όργανο του Κόμματος των Ελευθεροφρόνων. Στο πρώτο φύλλο ο Μεταξάς διακηρύσσει την έναρξη του αγώνος δια την παλινόρθωση της Βασιλείας. Λίγο πριν τις εκλογές ο Ιωάννης Μεταξάς συγκρότησε την «Ένωση των Βασιλοφρόνων» και εγκαινίασε το εκλογικό του κέντρο στην πλατεία Ομονοίας. Στις εκλογές της 9 Ιουνίου 1935 το κόμμα του έλαβε 152.285 ψήφους και ανέδειξε επτά βουλευτές, ενώ στις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936, έλαβε το 3.94% του εκλογικού σώματος, 50.137 ψήφους και κατέλαβε επτά έδρες. Στις 5 Μαρτίου ορκίστηκε Υπουργός Στρατιωτικών στην υπηρεσιακή του Κωνσταντίνου Δεμερτζή , ενώ στις 14 Μαρτίου ορκίστηκε Αντιπρόεδρος, Υπουργός Αεροπορίας κι ανέλαβε προσωρινά τη Διεύθυνση του Υπουργείου Ναυτικών , διατηρώντας παράλληλα τη θέση του υπουργού Στρατιωτικών.

Κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός

Ιωάννης & Λέλα Μεταξά

Στις 13 Απριλίου πέθανε αιφνιδίως από ανακοπή καρδιάς ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Δεμερτζής. Την ίδια εποχή η κοινοβουλευτική δημοκρατία έδειχνε να εξαντλεί τα όρια της, ενώ η κοινωνική αναταραχή εντεινόταν, καθώς στους τρεις τελευταίους μήνες της πρωθυπουργίας Δεμερτζή, είχαν γίνει 200 απεργίες. Μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου Δεμερτζή έγινε πρωθυπουργός στις 13 Απριλίου. Στις 25 του ίδιου μήνα εκφώνησε στο Κοινοβούλιο τις προγραμματικές του δηλώσεις και δύο μέρες αργότερα έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από την Βουλή με 241 ψήφους υπέρ, 16 κατά - Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος και ο Γεώργιος Παπανδρέου, ενώ υπήρξαν και 4 αποχές. Στις 30 Απριλίου του 1936 η Βουλή του παραχώρησε με ψήφισμα απόλυτη ελευθερία, καθώς διέκοψε τις εργασίες της ως τις 30 Σεπτεμβρίου του 1936 και παρείχε εξουσιοδότηση στην Εκτελεστική εξουσία να εκδίδει νομοθετικά διατάγματα για όλα τα θέματα, κάτω από την επίβλεψη μιας 40μελούς επιτροπής, που δε λειτούργησε ποτέ.

Καθεστώς 4ης Αυγούστου

Στις 4 Αυγούστου του 1936, ο Μεταξάς αντιμέτωπος με την ταραχώδη και αβέβαιη διεθνή κατάσταση, τον εσωτερικό κομμουνιστικό κίνδυνο, την πιθανότητα εσωτερικών ταραχών και με αιτία τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης καθώς και την πανελλαδική απεργία που είχε προκηρυχτεί για την 5η Αυγούστου απέσπασε τη συγκατάθεση του Βασιλιά Γεωργίου Β' και διέλυσε τη Βουλή χωρίς να προκηρύξει εκλογές, ανέστειλε πολλά άρθρα του Συντάγματος και κατάργησε τον Κοινοβουλευτισμό. Αυθημερόν παρέδωσε προς υπογραφή στον βασιλιά δύο διατάγματα με σκοπό την αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου και της πολιτικής κρίσεως. Με το ένα περιόρισε τα περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων άρθρα του εν ισχύ συντάγματος και με το δεύτερο διέλυσε την Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή, χωρίς την υποχρέωση την προκηρύξεως νέων εκλογών. Την ίδια ημέρα απηύθυνε «Διάγγελμα προς τον λαόν δια την μεταβολήν της 4ης Αυγούστου 1936:

«Προς τον Eλληνικόν Λαόν,
Ενώ η Bουλή η εκλεγείσα μετά τας μακράς εσωτερικάς περιπετείας του Έθνους τον Ιανουάριον του 1936, όπως αποκαταστήση την εσωτερικήν γαλήνην και τάξιν, απεδείχθη ευθύς εξ αρχής ανίκανος και εις τούτο και εις το να δώση Κυβέρνησιν εις την χώραν, και η ανικανότης αύτη απεδείχθη και κατόπιν και τελευταίως ακόμη ένεκα των αθεράπευτων κομματικών αντιθέσεων και προσωπικών ερίδων, αίτινες ελάχιστα ενδιέφερον την μεγίστην μάζαν του εργαζομένου λαού, ο κομμουνισμός επωφελούμενος και της περιστάσεως ταύτης και της προς αυτόν δοθείσης υποστηρίξεως διαφόρων πολιτικών μερίδων ήγειρε θρασυτάτην την κεφαλήν του, απειλών σοβαρώτατα το κοινωνικόν καθεστώς της Eλλάδος... H Κυβέρνησίς μου, η τελείως ακομμάτιστος, κληθείσα εις την αρχήν τον Απρίλιον του έτους τούτου και διαγνώσασα ευθύς εξ αρχής τους κινδύνους τους οποίους διέτρεχεν η Ελληνική κοινωνία και ευθύς εξ αρχής αποφασισμένη να λάβη άπαντα τα μέτρα... τα αποσκοπούντα εις την ηθικήν και υλικήν βελτίωσιν απάσης της κοινωνίας και ιδιαιτέρως των αγροτών, των εργατών και των πενεστέρων εν γένει τάξεων... Επικαλούμαι πλήρη και αμέριστον την συνδρομήν όλων των Ελλήνων, οίτινες πιστεύουν ότι πρέπει να παραμείνουν αλώβητοι αι εθνικαί ημών παραδόσεις και ο ελληνικός μας πολιτισμός... Προς τούτο ζητώ από πάντας πλήρη πειθαρχία προς το Κράτος, απαραίτητον δια την σωτηρίαν της Ελληνικής κοινωνίας και άνευ της οποίας πειθαρχίας πραγματική ελευθερία δεν δύναται να υπάρξη. Οφείλω όμως να δηλώσω επίσης κατηγορηματικώς ότι οιανδήποτε αντίστασιν κατά του εθνικού τούτου έργου της εθνικής αναγεννήσεως είμαι αποφασισμένος να την εξουδετερώσω δια του τραχυτέρου τρόπου.
Eν Αθήναις τη 4η Αυγούστου 1936
O Πρόεδρος της Κυβερνήσεως
Ιωάννης Μεταξάς». 

Στις 13 Αυγούστου 1936 υπογράφηκαν μεταξύ των εργοδοτών και των εργατικών οργανώσεων της Ελλάδος οι δύο πρώτες -στην ιστορία της Ελλάδος- συλλογικές συμβάσεις εργασίας «περί καθορισμού κατωτάτου ορίου μισθού ιδιωτικών υπαλλήλων και ημερομισθίου εργατών βιομηχανίας».

Ελληνικός Ραδιοανιχνευτής

Το 1936 ο Μεταξάς πληροφορήθηκε για την εφεύρεση του καθηγητή Παύλου Σαντορίνη, ένα είδος ραντάρ, το αποκαλούμενο «Ελληνικό ραντάρ» για την ανίχνευση των αεροπλάνων και κάλεσε τον Σαντορίνη για περισσότερες πληροφορίες, ενώ του ζήτησε να καταθέσει σχετικό υπόμνημα στην Υπηρεσία Αντιαεροπορικής Αμύνης. Το υπόμνημα με τίτλο «Περί μεθόδου ανιχνεύσεως εχθρικών αεροπλάνων μέσω ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων» κατατέθηκε στην Υπηρεσία η οποία το υπέβαλε στο Γ.Ε.Σ., [Γενικό Επιτελείο Στρατού], όπου συστάθηκε επιτροπή εμπειρογνωμόνων την οποία αποτελούσαν καθηγητές του Πανεπιστημίου και του Πολυτεχνείου, με τη συμμετοχή του πλοίαρχου Πεζόπουλου, του ταγματάρχη Καρκούλια και του επισμηναγού Αβέρωφ. Στη συνέχεια συγκροτήθηκε η επιτροπή «ελέγχου και δοκιμών» με μέλη τους καθηγητές Δημήτριο Χόνδρο και Γεώργιο Αθανασιάδη, τον πλοίαρχο Πεζόπουλο, τον αντισυνταγματάρχη Βάλβη και τον ταγματάρχη Πάλλη, υπό την προεδρία του Ανωτάτου Διοικητού της Αντιαεροπορικής Άμυνας αντιστράτηγου Κωνσταντίνου Μπακόπουλου. Η επιτροπή έκρινε ότι η μέθοδος είναι εφαρμόσιμη, και με απόφαση της ζήτησε να ξεκινήσουν πειραματικές δοκιμές. Γι’ αυτό το σκοπό αποφασίστηκε από το Γ.Ε.Σ. να ταξιδέψει ο Σαντορίνης στο εξωτερικό, για να εξασφαλίσει τις απαραίτητες λυχνίες, καθώς και τα υπόλοιπα απαραίτητα υλικά. Το καλοκαίρι του 1937 ο Σαντορίνης συμμετείχε ταξίδεψε στη Βιέννη, όπου συμμετείχε στο Διεθνές Συνέδριο βραχέων και υπερβραχέων κυμάτων, στο οποίο αναδείχθηκε πρόεδρος του Τμήματος Υπερβραχέων Κυμάτων και έκανε τις απαραίτητες συνεννοήσεις.

Συνωμοσία για την ανατροπή του Μεταξά

Στις 30 Ιουνίου 1938 αποκαλύφθηκε η δράση ομάδας υπαξιωματικών που σχεδίαζαν την ανατροπή του Μεταξά, ενώ στις 17 Ιουλίου του ίδιου χρόνου, εκδηλώθηκε κίνημα στην Κρήτη από μια μερίδα κατοίκων και ορισμένους πολιτικούς αρχηγούς. Δώδεκα ημέρες αργότερα, το κίνημα κατέρρευσε και συνελήφθησαν οι αρχηγοί του. Τον ίδιο χρόνο με αφορμή το θάνατο του Μουσταφά Κεμάλ, γνωστού ως Κεμάλ Ατατούρκ, ο Μεταξάς μετονόμασε την οδό Αποστόλου Παύλου στη Θεσσαλονίκη σε οδό Κεμάλ Ατατούρκ, προς τιμήν του Τούρκου δικτάτορα, ενώ το Ελληνικό κράτος αγόρασε από τον ιδιώτη που το κατείχε το σπίτι όπου υποτίθεται ότι γεννήθηκε ο Κεμάλ και το χάρισε στο τουρκικό κράτος. Σε όλη τη διάρκεια του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου διοργανώνονταν επισκέψεις σε εργοστάσια και βιοτεχνίες, ομιλίες και εγκαίνια, παρελάσεις στις διάφορες επετείους και στην Πρωτομαγιά, όπως και η μαζική συμμετοχή των εργατών σ' αυτές.

Άρνηση πληρωμής επαχθούς χρέους

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στη διάρκεια ομιλίας του στην «Κοινωνία Των Εθνών» στις 15 Απριλίου 1932, είχε ζητήσει πενταετή αναβολή πληρωμών, αλλά η απόφαση της Κ.Τ.Ε. ήταν αρνητική, ενώ η βελγική τράπεζα «Societe Commerciale de Belgique» κατέφυγε στα διεθνή δικαστήρια απαιτώντας να πληρωθεί. Στις 18 Απριλίου 1932, μετά από ένα τρίμηνο ταξιδιών και επαφών στην Ευρώπη, η κυβέρνηση του Βενιζέλου κήρυξε χρεοστάσιο. Το 1936 λίγο πριν αναλάβει την πρωθυπουργία ο Ιωάννης Μεταξάς, εκδόθηκε καταδικαστική απόφαση για την Ελλάδα, και οι Βέλγοι προσέφυγαν στο Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης για να απαιτήσουν την εφαρμογή τής αποφάσεως. Η κυβέρνηση Μεταξά, κάνοντας χρήση της «αρχής τής δημοσιονομικής αδυναμίας», έβαλε σε προτεραιότητα τις ανάγκες των πολιτών έστω κι αν αυτό ήταν εις βάρος των πιστωτών. Στις 5 Ιουνίου 1939, η Ελλάδα αποκήρυξε και νομικά τους δανειστές παύοντας τις πληρωμές της ενώ διέγραψε μονομερώς τμήμα από το ελληνικό εξωτερικό χρέος, χωρίς να αγγίξει δραχμή από τα εθνικά ταμεία και τα ομόλογα των Ελλήνων προχωρώντας στη μονομερή διαγραφή του χρέους.

Απολογούμενη η Ελλάδα είχε επισημάνει ότι, «Η Κυβέρνηση της Ελλάδος είναι ανήσυχη για τα ζωτικά συμφέροντα του Ελληνικού λαού, τη διοίκηση, την οικονομική ζωή, την κατάσταση της υγείας και την εσωτερική και εξωτερική ασφάλεια της χώρας. Γι’ αυτό, δεν θα μπορούσε να προβεί σε άλλη επιλογή….». Αργότερα αναφερόμενη γενικά σε όλα τα Κράτη είχε δηλώσει συμπληρωματικά: «….Όταν μια Κυβέρνηση καλείται να επιλέξει ανάμεσα στην πληρωμή του χρέους και στην εξασφάλιση για το Λαό κατάλληλης διοικήσεως, εγγυημένων συνθηκών για ηθική, κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη, πρέπει να επιλέξει το δεύτερο. Το Καθήκον του Κράτους να εξασφαλίσει την εύρυθμη λειτουργία των βασικών δημοσίων υπηρεσιών, υπερτερεί έναντι της πληρωμής των χρεών. Από κανένα Κράτος δεν μπορεί να απαιτηθεί η εκπλήρωση, μερική ή ολική των χρηματικών του υποχρεώσεων θέτοντας σε κίνδυνο τη λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών του με συνέπεια την αποδιοργάνωση της χώρας....». Η κυβέρνηση Μεταξά κέρδισε την υπόθεση με την απόφαση υπ’ αριθμόν General List No 77, Judgment Νο 31 της 15ης Ιουνίου 1939, δημιουργώντας ευνοϊκό προηγούμενο, πάνω στο οποίο βασίσθηκε, το 2003, ανάλογη ευνοϊκή απόφαση για την Αργεντινή.

Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής

Ο Μεταξάς θεωρούσε «ατύχημα» το ότι «η άρχουσα τάξις (...) ηθέλησε να συγχέη τον δημοτικισμόν, που είναι κίνημα καθαρώς εθνικόν, με τον κομμουνισμόν. Αυτή η σύγχυσις δεν επιτρέπεται πλέον, διότι δεν ωφελεί παρά μόνον τους κομμουνιστάς...». Έτσι για τη γραμματική και την ορθογραφία της δημοτικής, ο Μεταξάς ανέθεσε το Δεκέμβριο του 1938 σε επιτροπή, με πρόεδρο το Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τη σύνταξη γραμματικής της δημοτικής γλώσσας. Μέλη της επιτροπής ορίστηκαν οι: Κλέανδρος Λάκωνας, ο Θρασύβουλος Σταύρου, γυμνασιάρχης, ο Αχιλλέας Τζάρτζανος, γνωστός από το συντακτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και ο Βασίλης Φάβης, συντάκτης του Λεξικού της Ακαδημίας και αργότερα καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Γραμματέας της επιτροπής ορίστηκε ο Νικόλαος Ανδριώτης, συνεργάτης τότε της Ακαδημίας Αθηνών, καθηγητής αργότερα στο πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Το τυπικό της νέας γραμματικής, που είχε τη σύμφωνη γνώμη του Ιωάννη Μεταξά, βασίστηκε στο τυπικό του 1918 και την πρώτη καθιέρωση της σχολικής δημοτικής. Η διασάφηση που δόθηκε από το υπουργείο Παιδείας εκ μέρους του Μεταξά ήταν ότι «...βάσις της σχολικής γραμματικής θα ληφθή η γλώσσα η υπάρχουσα εις τα πρότυπα των δημοτικών τραγουδιών και των μεγάλων ποιητών της νέας Ελλάδος, ως ερρυθμίσθη γραμματικώς και ορθογραφικώς κατά την πρώτην αυτής σχολικήν καθιέρωσιν...». Τελικά, η «Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής», δημοσιεύτηκε από τον «Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων» [Ο.Ε.Σ.Β.] το 1941, μετά το θάνατο του Μεταξά.

Τορπιλισμός του «Έλλη»

Η βύθιση του πλοίου «Έλλη» στις 15 Αυγούστου 1940, από τορπιλική επίθεση, ενώ συμμετείχε σημαιοστολισμένη στις εορταστικές εκδηλώσεις της Παναγίας στη Τήνο, αποτέλεσε την κορύφωση των Ιταλικών προκλήσεων σε βάρος της Ελλάδος. Η έρευνα του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η ενέργεια είχε πραγματοποιηθεί από Ιταλικό Υποβρύχιο, συμπέρασμα που επιβεβαιώθηκε από απόστρατο Ιταλό Ναύαρχο, ο οποίος παραδέχθηκε δημόσια ότι ο τορπιλισμός της ήταν δικό του έργο, όταν ήταν Κυβερνήτης στο Ιταλικό υποβρύχιο «ΔΕΛΦΙΝΟ». Η Ελληνική Κυβέρνηση αναγκάσθηκε να ανακοινώσει ότι η «Έλλη» «...εβλήθη δια τορπιλών αγνώστου εθνικότητος Υποβρυχίου».

Μια μέρα μετά τον τορπιλισμό, ο Ιωάννης Μεταξάς συγκάλεσε το Υπουργικό Συμβούλιο όπου ξεκαθάρισε τη θέση του ανακοινώνοντας ότι, «… Ενώπιον αυτής της καταστάσεως, η πολιτική της Ελλάδος είναι καθαρά. Εκατό τοις εκατό, χωρίς επιφυλάξεις και χωρίς παζαρέματα, είμεθα παρά το πλευρό της Αγγλίας. Αυτήν την δήλωσιν, δεν σας την κάμνω δια να προκαλέσω συζήτησιν. Είναι πολιτική αποφασισθείσα, που την εγκρίνει χωρίς καμιά αμφιβολία ολόκληρος ο Ελληνικός Λαός, ο Στρατός μας και ο Βασιλεύς. Εάν υπάρχει αντίθετος, ο οποίος θέλει ν’ ακολουθήσει η Χώρα ιταλόφιλον πολιτικήν, ας εκδηλωθεί. Εάν υπάρχει μεταξύ υμών κανείς ο οποίος να μην εγκρίνει ή να έχει επιφυλάξεις ας αποχωρήση … Η πολιτική των υποχωρήσεων δεν φέρει πουθενά. Έχομεν το παράδειγμα της Ρουμανίας και του Πεταίν. Έστω και αν νικήσει ο Άξων, που το θεωρώ για πολλούς λόγους αδύνατον, οι Γερμανοί θα μας σεβασθούν πολύ περισσότερον και ως τιμίους εχθρούς και ως Έθνος που απέδειξεν πως έχει δικαιώματα να ζη ελέυθερον, παρά ως συμμάχους της τελευταίας στιγμής με προβαδίζοντας τους Ιταλούς και τους Βουλγάρους, με τας γνωστάς εδαφικάς αξιώσεις εναντίον μας … Εάν νικήσει η Μεγάλη Βρετανία, όπως πιστεύω , το μέλλον μας εις την Ανατολικήν Μεσόγειον είναι βεβαίως περίλαμπρον. Και τα πλέον τολμηρά μας όνειρα ασφαλώς θα πραγματοποιηθούν. Είναι μια καμπή της ιστορίας μας, η οποία παρουσιάζεται ίσως κάθε πεντακόσια έτη … Θα θέσωμεν την δόξαν πρώτην και ύστερα τη νίκην. Και θα δείξουμε εις τον κόσμον, ότι αι εσωτερικαί αξίαι του Ελληνισμού, δεν έχουν μειωθεί. Αι θυσίαι βεβαίως θα είναι μεγάλαι, μέγισται. Αλλά όπως εγώ είμαι έτοιμος να θυσιάσω τα πάντα, το σπίτι μου, τα παιδιά μου, τη ζωή μου, έτσι είμαι βέβαιος θα σκεφθή ο καθένας μας, ο κάθε Έλλην. Δεν επιτρέπεται να μαυρίσουμε, να κηλιδώσουμε μίαν ιστορίαν θαυμασία δυόμιση χιλιάδων ετών….». Για την Ελλάδα, εκείνη ήταν η πρώτη ημέρα του πολέμου. Για τις επόμενες ημέρες από τον τορπιλισμό επικράτησε η «ηρεμία πριν από την καταιγίδα». Μ' ένα πρωτοποριακό σύστημα «σιωπηρής επιστρατεύσεως» με ατομικές προσκλήσεις, ο Μεταξάς πρόλαβε να ετοιμάσει τον στρατό για τον επερχόμενο πόλεμο.

Το «ΟΧΙ» του 1940

Λίγο πριν τις τρεις το πρωί της Δευτέρας 28 Οκτωβρίου 1940, ένα αυτοκίνητο της Ιταλικής Πρεσβείας, με τον αριθμό Δ.Σ. 75, έφτασε έξω από την κατοικία του πρωθυπουργού, «μια μικροαστική εξοχική βιλίτσα» στην Κηφισιά. Το αυτοκίνητο ανήκε στον στρατιωτικό ακόλουθο της Ιταλικής Πρεσβείας, Μοντίνι, και επελέγη αντί του αυτοκινήτου του πρεσβευτή, για να μην προκαλέσει υποψίες. Επιβάτες του ήταν ο Ιταλός πρεσβευτής Εμμανουέλλε Γκράτσι και ο Αλβανός διερμηνέας του, Ντε Σάντο [De Santo]. Ο αρχιφύλακας Τραυλός, που εξέλαβε λάθος το πράσινο χρώμα στο σημαιάκι για μπλε, χτυπά το κουδούνι της πρωθυπουργικής οικίας και ξυπνά τον Μεταξά , τον οποίο ενημερώνει ότι τον ζητά ο πρεσβευτής της Γαλλίας. Ο Μεταξάς, έκπληκτος και φορώντας «μία σκούρα μάλλινη ρόμπα, από τον γιακά της οποίας φαινόταν ένα μετριότατο βαμβακερό νυχτικό», κατεβαίνει από την πίσω σκάλα και ανοίγει την πόρτα. Βλέποντας τον Γκράτσι, ψύχραιμος τον οδήγησε στο μικρό σαλόνι του πρώτου ορόφου της διώροφης κατοικίας του.

Ο Ιταλός πρέσβης παρέδωσε στον Έλληνα πρωθυπουργό έναν μεγάλο φάκελο που περιείχε το τελεσίγραφο της Ιταλικής κυβερνήσεως που κατηγορούσε την Ελλάδα ότι παραχώρησε διευκολύνσεις στον βρετανικό στόλο και καταπίεζε τους Αλβανούς της Τσαμουριάς. Το τελεσίγραφο εξέπνεε στις 6 το πρωί της ίδια ημέρας και μ' αυτό η Ιταλική κυβέρνηση ζητούσε να επιτραπεί η ελεύθερη διέλευση του Ιταλικού στρατού από την Ελληνοαλβανική μεθόριο. Η «τελεσιγραφική διακοίνωσις» ήταν χειρόγραφα γραμμένη και διατυπωμένη στη Γαλλική γλώσσα, την επίσημη διπλωματική γλώσσα της εποχής, και απαιτούσε από την Ελλάδα να αναγνωρίσει στην Ιταλία «το δικαίωμα να καταλάβει διά των ενόπλων αυτής δυνάμεων [...] ορισμένα στρατηγικά σημεία του ελληνικού εδάφους» , προκειμένου να διευκολυνθεί ο Ιταλικός Στρατός για την μετέπειτα προώθησή του στην Αφρική. Ο Μεταξάς αρνήθηκε την ελεύθερη είσοδο των ιταλικών στρατευμάτων στην Ελλάδα , με τη φράση «Alors c' est la guerre» [«Πολύ καλά, λοιπόν. Έχομεν πόλεμον»], που σήμανε την εισβολή των ιταλικών στρατευμάτων στην Ήπειρο και την εμπλοκή της Ελλάδας στον πόλεμο. Το τελεσίγραφο είχε προετοιμαστεί από τον Τσιάνο και είχε εγκριθεί από τον Μπενίτο Μουσολίνι, χωρίς να το γνωρίζουν οι αρχηγοί των επιτελείων, Μπαντόλιο, Καβανιάρι και Πρίκολο [Francesco Pricolo], αλλά ούτε και ο Αδόλφος Χίτλερ.

Τα χρόνια μετά την 28η Οκτωβρίου 1940 έχει επικρατήσει η άποψη ότι στις 3 τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940 ο Ιωάννης Μεταξάς, δεν είπε την λέξη «ΟΧΙ» στον εν Αθήναις πρέσβη Γκράτσι, αλλά μόνο την γαλλική φράση «Alors, c' est la guerre» που σημαίνει... «Λοιπόν, αυτό είναι Πόλεμος». Κι ότι την λέξη «ΟΧΙ» την εφηύρε ο βασιλόφρων εκδότης της εφημερίδος «Ελληνικόν Μέλλον», Νίκος Ευστρατίου, με πρωτοσέλιδο άρθρο του δύο μέρες αργότερα, την Τετάρτη 30 Οκτωβρίου 1940. Πραγματικά ο άρθρο του Ευστρατίου ήταν η αφορμή να γίνει πανελληνίως γνωστή η λέξις «ΟΧΙ», όμως η αλήθεια είναι πως ο Μεταξάς είπε την λέξη στα γαλλικά, στον Γκράτσι.

Ο Εμμανουέλε Γκράτσι, μεταξύ 29ης Ιουλίου και 21ης Αυγούστου 1945, δημοσίευσε 21 άρθρα με τις πολεμικές αναμνήσεις του στην Ιταλική εφημερίδα «Τζιορνάλε ντελ Ματίνο», ενώ τον ίδιο χρόνο δημοσίευσε το βιβλίο του με τίτλο «Η αρχή του τέλους. Η επιχείρηση της Ελλάδας» («Principio della fine. L' impresa di Grecia»). Το βιβλίο του Γκράτσι κυκλοφόρησε στα Ελληνικά το 1980 από τις εκδόσεις του «Βιβλιοπωλείου της ΕΣΤΙΑΣ». Στις σελίδες του βιβλίου του ο Γκράτσι γράφει επί λέξει:

- «...Ο Μεταξάς άρχισε να το διαβάζει. Μέσα από τα γυαλιά του, έβλεπα τα μάτια του να βουρκώνουν. Όταν τελείωσε την ανάγνωση με κοίταξε κατά πρόσωπο, και με φωνή λυπημένη αλλά σταθερή μου είπε: «Alors, c' est la guerre».
- «Όχι απαραίτητα, Εξοχώτατε. Η Ιταλική κυβέρνηση ελπίζει ότι θα δεχθείτε την αξίωσίν της και θ' αφήσετε τα ιταλικά στρατεύματα να διέλθουν δια να καταλάβουν τα στρατηγικά σημεία της χώρας».
- Μεταξάς: «Και ποια είναι τα στρατηγικά αυτά σημεία, περι των οποίων ομιλεί η διακοίνωσις;»
- «Δεν είμαι εις θέσιν να σας είπω, Εξοχώτατε. Η Κυβέρνησίς μου δεν με ενημέρωσε...Γνωρίζω μόνον ότι το τελεσίγραφο εκπνέει εις τας 6 το πρωΐ». 
- Μεταξάς: «Εν τοιαύτη περιπτώσει η διακοίνωσις αυτή αποτελεί κήρυξιν πολέμου της Ιταλίας εναντίον της Ελλάδος».
- «Όχι, εξοχώτατε. Είναι τελεσίγραφον».
- Μεταξάς: «-Ισοδύναμον προς κήρυξιν πολέμου»... 
- «-Ασφαλώς όχι, διότι πιστεύω ότι θα παράσχετε τας διευκολύνσεις, τας οποίας ζητεί η κυβέρνησίς μου». 
- Μεταξάς: «-ΟΧΙ! Ούτε λόγος δύναται να γίνη περί ελευθέρας διελεύσεως»!..  
- «...Ό Μεταξάς δεν μου απήντησε. Με συνόδευσε στην έξοδο υπηρεσίας από την οποία είχα μπει πριν από ένα τέταρτο και όταν ήμασταν στο κατώφλι, μού είπε: «Vous etes les plus forts ... (= είσθε οι πιο ισχυροί)»!..» 

Εκείνη την ιστορική μέρα, ξημερώματα 28ης Οκτωβρίου του 1940, ο Ιωάννης Μεταξάς απέρριψε το ιταλικό τελεσίγραφο βαθύτατα πεπεισμένος ότι οι δυνάμεις των συμμάχων θα ήταν οι νικητές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου καθώς, από την εμπειρία του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, διδάχθηκε ότι κυρίαρχοι του κόσμου είναι οι κυρίαρχοι των θαλασσών.

Όσα επακολούθησαν

Στο διάγγελμα του από το ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών ο Μεταξάς είπε, «Η στιγμή επέστη που θα αγωνισθώμεν δια την ανεξαρτησίαν της Ελλάδος, την ακεραιότητα και την τιμήν της. Μολονότι ετηρήσαμεν την πλέον αυστηράν ουδετερότητα και ίσην προς όλους, η Ιταλία, μη αναγνωρίζουσα, εις ημάς το δικαίωμα να ζώμεν ως ελεύθεροι Έλληνες, μου εζήτησε σήμερον την 3ην πρωινήν την παράδοσιν τμημάτων του εθνικού εδάφους, κατά την ιδίαν αυτής βούλησιν και μου ανεκοίνωσε, ότι προς κατάληψιν αυτών, η κίνησης των στρατευμάτων της θα ήρχιζε την 6ην πρωινήν. Απήντησα είς τον Ιταλόν Πρέσβυν ότι θεωρώ και το αίτημα αυτό καθ'εαυτό και τον τρόπον με τον οποίο γίνεται τούτο ως κύρηξιν πολέμου της Ιταλίας κατά της Ελλάδος. Τώρα θα αποδείξωμεν εάν πράγματι είμεθα άξιοι των προγόνων μας και της ελευθερίας την οποίαν μας εξησφάλισαν οι προπάτορές μας. Όλο το Έθνος ας εγερθή σύσσωμον. Αγωνισθήτε δια την Πατρίδα, τας γυναίκας και τα παιδιά σας και τας ιεράς μας παραδόσεις. Νυν υπέρ πάντων ο Αγών». Στις 30 Οκτωβρίου 1940, όπως περιγράφει στο Ημερολόγιο του, ο Μεταξάς ανέλυσε εκτενώς την απόφαση του στους ιδιοκτήτες και αρχισυντάκτες του Αθηναϊκού Τύπου στο Γενικό Στρατηγείο. Στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρεταννία», τους δήλωσε με βεβαιότητα στους Έλληνες δημοσιογράφους: «Οι Γερμανοί δεν θα νικήσουν. Δεν μπορούν να νικήσουν» και στις 18 Ιανουαρίου 1941 έστειλε την παρακάτω διακοίνωση προς τη Βρετανική Κυβέρνηση, «Είμεθα αποφασισμένοι να αντιμετωπίσωμεν καθ’ οιονδήποτε τρόπον και με οιασδήποτε θυσίας ενδεχομένην γερμανικήν επίθεσιν, αλλ’ ουδόλως επιθυμούμεν να την προκαλέσωμεν….».

Όπως διηγείται ο Κωνσταντίνος Κοτζιάς, ο Μεταξάς δήλωνε στους στενούς του συνεργάτες ότι οι Ιταλοί κήρυξαν πόλεμο. «...Κυρ Κώστα έχουμε πόλεμο… οι Ιταλοί μάς τον κήρυξαν.». Το πραγματικό κλίμα εκείνου του μεταμεσονύχτιου αποτυπώνει ο Αμβρόσιος Τζίφος, υπουργός Ναυτιλίας του Μεταξά, ο οποίος μετείχε στην πρώτη κυβερνητική σύσκεψη το ξημέρωμα εκείνης της ιστορικής νύχτας. «...Εξάλλου η προθεσμία του τελεσιγράφου ήτο τρίωρος, ήτοι ώς τας 6 το πρωί, ώστε δεν εδίδετο καν καιρός διά οιανδήποτε ενέργειαν, έστω και αν υπήρχε η παραμικρά διάθεσις.» .

Η «Έκθεσις επί της δράσεως του Βασιλικού Ναυτικού κατά τον πόλεμον 1940-1944» συντάχθηκε το 1953 και στηρίχθηκε σε επίσημα στοιχεία της Ιστορικής Υπηρεσίας του Ναυτικού. Συντάκτης της ήταν ο ανακληθείς ως Αντιναύαρχος στην ενέργεια το 1951 επί Πρωθυπουργίας Σοφοκλή Βενιζέλου και μετέπειτα Ακαδημαϊκός Δημήτριος Γ. Φωκάς, ένας από τους τρεις επικεφαλής του Βενιζελικού Κινήματος της 11ης Σεπτεμβρίου 1922, μαζί με τους Συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα και Στυλιανό Γονατά, ο οποίος αποστρατεύτηκε το 1935 για συμμετοχή στο αποτυχημένο κίνημα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η Έκθεση του βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών «ως την τε αλήθειαν ομολογούσα και την πάτριον Ιστορίαν προάγουσα». Στην Έκθεση, αναφέρει ότι το φθινόπωρο του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς σε συνεδρίαση του Ανωτάτου Ναυτικού Συμβουλίου στο Γενικό Επιτελείο Ναυτικού είπε, «...Προβλέπω πόλεμον μεταξύ του Αγγλικού και του Γερμανικού συγκροτήματος. Πόλεμον πολύ χειρότερον από τον προηγούμενον. Εις τον πόλεμον αυτόν θα κάνω ό,τι ημπορώ δια να μην εμπλακή η Ελλάς, αλλά τούτο δυστυχώς θα είναι αδύνατον. Είναι περιττόν να σας είπω ότι η θέσις μας εις την σύρραξιν αυτήν θα είναι παρά το πλευρόν της Αγγλίας..... Το τελευταίον αυτό, προπαντός, να μην εξέλθη της αιθούσης ταύτης...». Κύρια στοιχεία για την ανάλυση της προσωπικότητάς του και του χαρακτήρα του καθεστώτος του αποτελούν το «Ημερολόγιο» και το «Τετράδιο των Σκέψεων» που άφησε.

Η απάντηση του Μεταξά στο ιταλικό τελεσίγραφο θεωρείται από αρκετούς ιστορικούς αποτέλεσμα πιέσεως της κοινής γνώμης, όμως ήταν προσωπική ενέργεια και απόφαση, αλλά και αποτέλεσμα της εξωτερικής πολιτικής της κυβερνήσεως του, αφού η Ελλάδα προετοιμαζόταν χρόνια για επικείμενη επίθεση εχθρικών δυνάμεων. Τον Νοέμβριο του 1940, ο Μεταξάς δέχθηκε Γερμανικές προτάσεις για παρέμβαση με στόχο την επίτευξη ειρήνης με την Ιταλία, τις οποίες απέρριψε συνεπής με τη στρατηγική της ευθυγραμμίσεως με τη Μεγάλη Βρετανία.

Επιρροή της 4ης Αυγούστου

Συνεργάτες του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και του Ιωάννη Μεταξά ήταν ο Άριστος Καμπάνης, ο Θεολόγος Νικολούδης, προϊστάμενος του Γεωργίου Σεφέρη, η μεταγενέστερα στρατευμένη στην αριστερά Ρίτα Μπούμη-Παππά, σύζυγος του Ανδρέα Παππά και τακτικού αρθρογράφου στο περιοδικό «Το Νέον Κράτος» του καθεστώτος της . Στο ποίηµά της «28η Οκτωβρίου 1940» η Μπούµη-Παππά έγραφε, «“Oχι!” φωνάζει ο Αρχηγός σαν Αθηναίος αρχαίος/ και τ’ “Oχι” από το στόμα του ταρπάξανε δρομαίοι/ οι άνεμοι οι ελληνικοί παντού να το κηρύξουν/ και σε μια ώρα η Ελλάς σύμπασα φώναξε “ΟΧΙ”». Ανάλογο ήταν το κείμενο του Μάρκου Αυγέρη, μετέπειτα στελέχους των ΕΑΜ/ΚΚΕ, στο περιοδικό της ΕΟΝ «Νεολαία» µε τίτλο «Εσωτερικός διάλογος». «Να ο λαός σου». Πολλοί διανοούμενοι δήλωσαν παρόντες στην «Πνευµατική Επιστράτευση». Στο «Ανώτατον Γνωμοδοτικόν Συμβούλιον» συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι Κωστής Μπαστιάς, Αχιλλέας Κύρου, Νίκος Κιτσίκης, πρόεδρος του ΤΕΕ επί Βενιζέλου, πρύτανης του ΕΜΠ επί Μεταξά και μεταπολεμικά βουλευτής της Ε∆Α. Στα «Μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής επί κεφαλής τοµέων» ο Γεώργιος Σεφέρης, ο κορπορατιστής βενιζελικός Λέων Μακκάς, ο θεολόγος Νικόλαος Λούβαρις, ο Παντελής Πρεβελάκης και η Σοφία Γεδεών. Στις υπό την εποπτεία τους περιοδείες και ομιλίες συμμετείχαν µέλη της συντηρητικής διανοήσεως, όπως οι Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Στίλπων Κυριακίδης, Θρασύβουλος Βλησίδης, Νικόλαος Λούρος, Νικόλαος Εξαρχόπουλος, Αλέξανδρος Τσιριντάνης της «Χριστιανικής Ένωσης Επιστημόνων», Ιωάννης Κακριδής, Κωνσταντίνος Δημαράς µε ομιλία για «Το νόηµα της Ελευθερίας», Άγγελος Σικελιανός για «Το βαθύτερο νόημα της Πνευματικής Επιστρατεύσεως» και ο Φαίδων Κουκουλές σχετικά µε το «Διατί ενικήσαµεν και διατί θα νικήσωµεν».

Ο Μεταξάς για την 4η Αυγούστου

Σύμφωνα με τον Ιωάννη Μεταξά:

«....Η Ελλάς έγινε από της 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος ολοκληρωτικό, Κράτος με βάση αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό. Δεν έχει βέβαια κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε όλος ο λαός, εκτός από τους αδιόρθωτους κομμουνιστάς και τους αντιδραστικούς παλαιοκομματικούς. Επομένως, αν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι αγωνιζότανε πραγματικά για την ιδεολογία που υψώνανε για σημαία, έπρεπε να υποστηρίζουν παντού την Ελλάδα με όλη τους τη δύναμη. Ακόμα και να ανεχότανε αν τα άμεσα συμφέροντα ή και η ανάγκη από τη γεωγραφική της θέση έφερνε την Ελλάδα κοντά στην Αγγλία. Λοιπόν, το εναντίον, η Ελλάδα έμεινε μακριά από την Αγγλία –εκτός από την απαραίτητη και αλλιώς αναγκαία φιλική σχέση. 

Η Ελλάδα καμιά βοήθεια ούτε έδωσε ούτε υπεσχέθη εις την Αγγλία. Επομένως η Ιταλία, που ωστόσο ανεγνώριζε την συγγένεια του ελληνικού καθεστώτος προς το δικό της, έπρεπε να είναι φιλικώτατη προς την Ελλάδα, ειλικρινά και πιστά φιλικώτατη. Και όμως ήτανε εχθρική. Από εξ αρχής εχθρική. Και στο τέλος επεζήτησε να την κατακτήση και την υποδουλώση. Για τον Χίτλερ το πράγμα δεν είναι και τόσο φανερό. Βέβαια δεν περίμενε κανείς να μεταχειριζότανε βία απάνω στην Ιταλία για να την σταματήση. Αλλά περίμενα, εγώ τουλάχιστον, ότι δεν θα είχε ευθύς εξ αρχής ξεπουλήσει την Ελλάδα στην Ιταλία σαν να ήτανε άψυχο αντικείμενο και χωρίς αξία μάλιστα. Επομένως και αυτός πηγαίνει, σχετικά με την Ελλάδα, στην κατηγορία του Μουσολίνι. Λοιπόν και ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ απέναντι της Ελλάδος δεν ωδηγηθήκανε από κανένα από τα ιδεολογικά ελατήρια που υψώνανε ως σημαία του αγώνα των. Το εναντίον, κτυπώντας την Ελλάδα, κτυπούσανε τη σημαία αυτή....».

Το τέλος του Μεταξά

Ο θάνατος του

Στις 28 Ιανουαρίου 1941, ο βασιλιάς Γεώργιος Β' προέδρευσε στο υπουργικό Συμβούλιο, ανακοινώνοντας την κρισιμότητα της καταστάσεως της υγείας του Μεταξά και ζήτησε από τους Υπουργούς της 4ης Αυγούστου να «παραμείνουν εις τας θέσεις των υπηρετούντες την πατρίδα». Ο Μεταξάς εξέπνευσε στις 06:20' το πρωί της 29ης Ιανουαρίου 1941, την 94η ημέρα του πολέμου με την Ιταλία. Σύμφωνα με το ιατρικό ανακοινωθέν, που υπέγραφαν 12 Έλληνες γιατροί, ο Μεταξάς δέκα ημέρες νωρίτερα είχε παρουσιάσει φλεγμονή στον φάρυγγα. Όπως περιέγραφε το ιατρικό ανακοινωθέν, «...Παρά την έγκαιρον διάνοιξίν του, ως και την μετεγχειρητικήν κατάλληλον θεραπείαν, παρουσίασεν εν συνεχεία τοξιναιμικά φαινόμενα και επιπλοκάς, ως γαστρορραγίαν και ουρίαν και απέθανεν». Η σορός του εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στη Μητρόπολη Αθηνών, με τιμητική φρουρά μέλη από την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας.

Νεκρώσιμη ακολουθία

Την ημέρα της κηδείας του Μεταξά είχαν γεμίσει ασφυκτικά όλοι οι δρόμοι της Αθήνας. Δύναμη Αστυφυλάκων προηγείτο της νεκρικής πομπής με αργό βήμα. Ακολουθούσαν στρατιωτικές μπάντες και σαλπιγκτές με τυμπανιστές της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας. Μετά βάδιζαν αποσπάσματα Χωροφυλακής, Αστυνομίας και Πυροσβεστών, ένα άγημα Βασιλικού Ναυτικού, Τμήματα Νεολαίας, συμμαχικά αγήματα και ακολουθούσαν τα στεφάνια από Αρχηγούς Κρατών. ένας Αξιωματικός κρατούσε σε σκούρο μαξιλάρι τα παράσημα του και κατόπιν ανάμεσα σε διπλό στίχο πρωτοετών Ευελπίδων που έφεραν τα όπλα υπό μάλης, κινείτο ένα πυροβόλο πάνω στον κιλλίβαντα του οποίου υπήρχε το δρύινο φέρετρο του Μεταξά. Στις 18.10 και αφού εψάλλει η τελευταία δέηση, ετάφη με ομοβροντίες πυροβόλων και εμβατήρια. Την ίδια ώρα πραγματοποιήθηκαν επιμνημόσυνες δεήσεις σε όλους τους ναούς της Ελλάδος. Σε εκτέλεση επιθυμίας του ετάφη μαζί του και το σπαθί που έφερε στις εκστρατείες.

Εκδοχές θανάτου

Από τις πρώτες ημέρες μετά το θάνατο του Μεταξά αναπτύχθηκε έντονη φημολογία ότι υπήρξε θύμα πρακτόρων ξένων δυνάμεων, καθώς στη διάρκεια της ασθένειας του, τον εξέτασαν και Βρετανοί γιατροί, ενώ πολλοί υποστηρίζουν ότι του έκαναν και ενέσεις. Ο Άγγλος ιστορικός Άντονι Μπίβορ αναφέρει «καρκίνο του λάρυγγος» στο βιβλίο του «Η Μάχη της Κρήτης». Ο γαμπρός του Μεταξά είπε στον Λερντ Άρτσερ ότι «πέθανε από συνδυασμό διαβήτη, εντερικών (μόλυνση νεφρών) και γρίπης, που οδήγησαν σε καρδιακή προσβολή», ενώ ο Στάνλεϋ Κάσον, αξιωματικός Πληροφοριών, με κώδικα 27, της Αγγλικής Στρατιωτικής Αποστολής στην Αθήνα από τον Νοέμβριο του 1940, σημείωσε στην αναφορά του στην Μ16 ότι ο Μεταξάς πέθανε, «....Έπειτα από εγχείριση αμυγδαλών..». Από την πλευρά του ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης, Υπουργός Ασφαλείας του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, υποστήριξε πως «....Αν είχαμε βάλει τον Μεταξά σε ένα νοσοκομείο στην τρίτη θέση, θα είχε ζήσει». Ο Μεταξάς με τη διαθήκη του , την οποία συνέταξε στις 6 Ιουνίου 1940 στο σπίτι του στην Κηφισιά κι έγινε γνωστή το Φεβρουάριο του 1941, άφησε το σύνολο της περιουσίας του στη σύζυγο του Λέλα, μετά το θάνατο της οποίας περιέρχονταν στις δύο κόρες του.

Έργο Ιωάννη Μεταξά

Ο Μεταξάς, μια Ηγετική Προσωπικότητα της Ιστορίας με τεράστια παιδεία και στρατιωτικές δάφνες, κυριάρχησε στην Ελληνική πολιτική ζωή επί τρεις δεκαετίες κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και τον χαρακτήριζε ατσάλινη θέληση και κρυστάλλινη λογική. Ήταν ένας άνθρωπος χαμηλών τόνων, που διακρίνονταν για το θάρρος της γνώμης του, αδιαφορώντας για το αν θα είναι αρεστός ή όχι. Άριστος αξιωματικός, με κατάρτιση και νου, φανατικός βασιλόφρων, αμείλικτος εχθρός της εξωτερικής πολιτικής του Βενιζέλου, υπερασπιστής της ουδετερότητας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, θαύμαζε τους Γερμανούς, πίστευε στην Γερμανική υπεροχή αλλά και στο αήττητο της Αγγλίας, ενώ ήταν κάθετα κι απόλυτα αντίθετος στη Μικρασιατική Εκστρατεία, την οποία θεωρούσε «άσκοπη περιπέτεια».

H αριστερά απαξιώνει πλήρως τη μνήμη του για δικούς της λόγους. Στην ταραγμένη και με πλήθος πολιτικά πάθη νεοελληνική ιστορία, σπανίζουν οι αντικειμενικές, μεθοδικές ερευνητικές προσεγγίσεις που θα φώτιζαν με αντικειμενικότητα το πρόσωπο του Μεταξά, τις καταστάσεις και τις συνθήκες υπό τις οποίες έζησε και έδρασε, δίχως όμως να αμφισβητούν τα πραγματικά γεγονότα, όμως η πολιτική και στρατιωτική ευστροφία του δεν αμφισβητείται πλέον από κανέναν σοβαρό αναλυτή. Ο Μεταξάς απέδειξε την πολιτική και στρατιωτική ευστροφία του από απλός ταγματάρχης του Γενικού Επιτελείου κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας όταν είχε εναντιωθεί με τεκμηριωμένη εισήγηση στην προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων στην Ανατολία. Ο Μεταξάς κατέκτησε την υστεροφημία του λόγω του έπους του Σαράντα, το οποίο αποτελεί πηγή εμπνεύσεως, αυτοπεποιθήσεως και υπερηφάνειας για την ελληνική κοινωνία. Απόδειξη όλων αυτών αποτελεί το γεγονός ότι βασικά στελέχη του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου επεβίωσαν πολιτικά και αναδείχθηκαν μεταπολεμικά σε κορυφαίες θέσεις, όπως ο υπουργός Οικονομικών του Μεταξά Ανδρέας Αποστολίδης έγινε αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως Καραμανλή επί Ε.Ρ.Ε., ο υπουργός Παιδείας της 4ης Αυγούστου Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος αναδείχθηκε υπηρεσιακός πρωθυπουργός το 1958 και ο Κωνσταντίνος Μανιαδάκης εξελέγετο μεταπολεμικώς βουλευτής του Συναγερμού και της ΕΡΕ.

Ιδεολογική κατεύθυνση-Αμυντική προετοιμασία

Ο Μεταξάς διέθετε τεράστιες ηγετικές ικανότητες και μεγάλη πολιτική οξύνοια. Στην άσκηση της πολιτικής του ο Μεταξάς παρουσίασε μια σειρά από αντιφάσεις καθώς αν και θαύμαζε τους Αδόλφο Χίτλερ και Μπενίτο Μουσολίνι, παρέμεινε μέχρι τέλους αγγλόφιλος. Αν και αρχικά ήταν διορισμένος από τον βασιλιά Γεώργιο Β' στη διάρκεια της ενασκήσεως της εξουσίας τον επισκίασε, δίχως ποτέ να τον αμφισβητήσει. Μολονότι στράφηκε εναντίον των γλωσσικών κι εθνοτικών μειονονήτων, των βενιζελικών και τους κομμουνιστών διορίζοντας υπουργό Δημοσίας Τάξεως τον Κωνσταντίνο Μανιαδάκη, η ιδεολογική του βάση δεν ήταν ρατσιστική ή αντιεβραϊκή. Το μεγαλύτερο επίτευγμά του ως κυβερνήτη υπήρξε η εξύψωση του εθνικού φρονήματος, της αυτοπεποιθήσεως, της εθνικής υπερηφάνειας καθώς και της εθνικής αμύνης των Ελλήνων. Κύριο μέλημα της κυβερνήσεως του ήταν η προπαρασκευή της Ελλάδας για πόλεμο με την κατασκευή της περιώνυμης «Γραμμής Μεταξά», ένα σύνολο οχυρωματικών έργων για την αντιμετώπιση ενδεχόμενου Βουλγαρικού κινδύνου. Ο Μεταξάς φρόντισε ώστε το Ρούπελ και άλλα 20 οχυρά να αποτελέσουν το μεγαλύτερο αμυντικό έργο της Ελλάδας και ένα από τα μεγαλύτερα -ίσως το μεγαλύτερο- της Ευρώπης.

Ιδεολογικά και πολιτικά το καθεστώς της 4ης Αυγούστου μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια συντηρητική δικτατορία με ολοκληρωτικές τάσεις, εξωτερικά στοιχεία και σύμβολα σχετικά με το φασισμό, αλλά σε καμία περίπτωση δεν υπήρξε φασιστικό, καθώς είχε ουσιώδεις διαφορές τόσο από τα φασιστικά καθεστώτα της Ιταλίας και της Ισπανίας όσο κι από το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς της Γερμανίας. Στη διάρκεια του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου, τα κόμματα απαγορεύτηκαν και το καθεστώς του διέλυσε, κυριολεκτικώς, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, οι πολιτικοί εξορίστηκαν ή τέθηκαν σε κατ' οίκον περιορισμό και τα συνδικάτα διαλύθηκαν, ενώ δημιουργήθηκε η Ε.Ο.Ν., η Εθνική Οργάνωση Νέων, η συμμετοχή στην οποία δεν ήταν υποχρεωτική. Το κυρίαρχο ιδεολογικό σύνθημα του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου υπήρξε το διαχρονικό «Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια» , πλην όμως κατά τον ιστορικό ερευνητή και κορυφαίο δημοσιογράφο, πατριώτη Θεόδωρο Χατζηγώγο η αλήθεια είναι πως το σύνθημα είναι γνωστό από την εποχή του αρχαίου τραγωδού Ευριπίδη . Ακόμη είναι σύνηθες το σύνθημα να αποδίδεται, από άγνοια ή απλώς από σύγχυση, στην Επανάσταση της 21ης Απριλίου 1967 και τον Γεώργιο Παπαδόπουλο .

Φιλεργατική νομοθεσία

Στη διάρκεια της τετραετούς διακυβερνήσεως του καθεστώτος αυξήθηκαν οι επενδύσεις αφού από το 1936 έως το 1938 αναπτύχθηκαν 567 βιομηχανίες, θεσπίστηκαν αρκετοί φιλεργατικοί νόμοι, που οι περισσότεροι έκτοτε ισχύουν. Λειτούργησε το Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων [Ι.Κ.Α.], που ιδρύθηκε το 1934 από τον Βενιζέλο με σκοπό να λειτουργήσει δύο χρόνια αργότερα, όταν θα ολοκληρώνονταν οι διαδικασίες, ενώ υλοποίησε και επεξέτεινε το οκτάωρο σε κλάδους που μέχρι τότε δεν υπήρχε οκτάωρη εργασία αλλά δωδεκάωρη, αν και το οκτάωρο είχε θεσπιστεί με το νόμο 2269 το 1920, με τη νομοθετική κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης Εργασίας αλλά επιπρόσθετα επέφερε και σημαντικές βελτιώσεις στο ευρύτερο εργασιακό περιβάλλον. Μετονόμασε την ΓΕΣΕΕ σε Εθνική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος και φρόντισε να μην επιβάλλουν τη θέληση τους οι κομμουνιστές στο εργατικό κίνημα. Παρουσίασε ένα αξιόλογο μεταρρυθμιστικό έργο, όπως η θέσπιση των συλλογικών συμβάσεων εργασίας και του κατώτατου μισθού, η αναγνώριση της γυναικείας εργασίας και η καθιέρωση των σχετικών επιδομάτων, έργα που έγιναν επί καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Επίσης η γλωσσική μεταρρύθμιση, με τη γραμματική του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, αλλά και η ίδρυση της Ελληνικής ραδιοφωνίας με την καθοριστική βοήθεια και την σημαντική οικονομική συμβολή του Ιωάννη Βουλπιώτη και της Λυρικής Σκηνής, καθώς και η καθιέρωση παραστάσεων αρχαίου δράματος στην Επίδαυρο και στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού.

Πολιτιστική δράση

Ο Μεταξάς αν και καταγόταν από οικογένεια με μέτρια ή πιθανόν και κακή οικονομική κατάσταση, είχε πλούσια πνευματική καλλιέργεια και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα σχετικά με την παιδεία, τη μουσική, τη ζωγραφική το θέατρο και τον κινηματογράφο, την οποία απέκτησε στη διάρκεια των σπουδών του στη Γερμανία και κατά την εξορία του στη Γαλλία και την Ιταλία. Με διάταγμα του η εκμάθηση της γλώσσας Εσπεράντο κατέστη υποχρεωτικό μάθημα στα σχολεία της Μέσης εκπαιδεύσεως. Η γλώσσα, που επινόησε ο πολωνοεβραίος γιατρός ο Λάζαρος Ζαμένχοφ και θεωρείται η πιο διαδεδομένη διεθνής τεχνητή γλώσσα ενώ αποτελεί τη διεθνή γλώσσα των διπλωματών.

Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Παντελή Πρεβελάκη, Διευθυντή των Καλών Τεχνών επί καθεστώτος 4ης Αυγούστου, ο Μεταξάς παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τα Ελληνικά καλλιτεχνικά δρώμενα, την περίοδο που κατείχε την εξουσία, όμως δεν επιδίωξε την ιδεολογική ή πολιτική στράτευση καλλιτεχνών. Ο Μεταξάς δημιούργησε και διέδωσε την ιδεολογία του «Νέου Κράτους» και του «Γ' Ελληνικού Πολιτισμού», στην οποία στηρίχτηκε το κράτος και το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Αντίθετα με τα γλωσσικά κρατούντα της εποχής του ο Μεταξάς υπήρξε ένθερμος οπαδός της δημοτικής γλώσσας. Η επιρροή των ιδεών που υπερασπίστηκε απέκτησαν διαχρονική αξία και νόημα, όπως αυτή περί της ανωτερότητας του ελληνικού πολιτισμού, που είναι έκτοτε βαθιά ριζωμένη σε πολλούς Έλληνες, αλλά και σε κείνους που διακηρύσσουν ότι στόχος τους είναι η προβολή και η διεθνής καταξίωση του ελληνικού πολιτισμού.

Έγραψαν για τον Μεταξά

Γεώργιος Θεοτοκάς

Ο λογοτέχνης Γεώργιος Θεοτοκάς, πολιτικός και ιδεολογικός αντίπαλος του Μεταξά, έγραψε την ημέρα της κηδείας του:

«...Η κηδεία, επιβλητική. Πάρα πολύς κόσμος στους δρόμους. Είναι φανερό ότι ο λαός τον λυπήθηκε και ότι αυτή τη στιγμή συλλογίζεται μόνο την καλή πλευρά του ανθρώπου και ξεχνά όλα τα άλλα. Κυρίως συλλογίζεται το ΟΧΙ και την απόκρουση της εισβολής. Το παρελθόν σβήνει, νομίζω οριστικά, και μένει η ένδοξη στιγμή της ζωής του, αυτή που του εξασφαλίζει την υστεροφημία. Η σχέση του λαού με τον Μεταξά δεν υπήρξε ποτέ ερωτική. Υπήρξε ψυχρή, λογική, υπολογιστική. Σήμερα ο λαός λυπάται με τον ίδιο τρόπο που λυπάται κανείς για το θάνατο χρησιμότατου συνεταίρου. Αυτό το αίσθημα, συνδυασμένο με αντρική εκτίμηση και τελικά με σεβασμό. Τούτο είναι αναμφισβήτητο. Ο Μεταξάς, που τόσο πολύ διαπληκτίστηκε και βρίστηκε και διασύρθηκε στην αγορά και που έως τα 65 του ήταν στα μάτια του λαού ένας αποτυχημένος, κατόρθωσε στο τέλος να μας επιβάλλει το σεβασμό. Έκανε αυτό που ήθελε. Κυβέρνησε την Ελλάδα, μπήκε στην Ιστορία ως ο αρχηγός και σωτήρας του τόπου του και μας έκανε να παρακολουθήσουμε το λείψανό του με λύπη που τον χάσαμε και με σεβασμό προς τη δύναμη, την κρίση, την εξαιρετική του επιμονή, τη γενναιότητα του...».

Ρίτα Μπούμη-Παππά

Η Ρίτα Μπούμη-Παππά έγραψε δύο ποιήματα αφιερωμένα στο θάνατο του Μεταξά. Τα πρώτο δημοσιεύθηκε το Σάββατο 1η Φεβρουαρίου 1941, στη 2η σελίδα της Αθηναϊκής εφημερίδος «Η Καθημερινή», με τίτλο

«Στο νεκρό αρχηγό.»
«Σε τόσο μικρό φέρετρο, πως χώρεσε, Προφήτη.
η πελωρία σου ύπαρξη ντυμένη στη θυσία;
Οι ουρανοί μας ξαφνικά, Σου γίνανε χτες σπίτι,
και Σ’ υποδέχτηκε Νκρό σεμνό η Αθανασία.

Ενώ η απαρηγόρητη Σε προσκυνά λατρεία
δέκα εκατομμυρίων, Αρχηγέ, γονατιστών Ελλήνων,
τα ομηρικά φαντάσματα ξυπνήσανε στην Τροία
να Σε δεχτούν κι οι επικοί νεκροί των Σαλαμίνων.

Ο θανατός Σου ορφάνεψε όλους μας σε μια μέρα
και την καρδιά μας σαν φωτά ο χωρισμός Σου καίει,
μα πιο πολύ ο φαντάρος μας ωρφάνεψε, Πατέρα,
που στα βουνά τώρα σκυφτός στόπλο του πάνω κλαίει.

Ο λαός που τόσο αγάπησες περνά, Αρχηγέ, μπροστά Σου,
τον όρκο που του ζήτησες βουβός να επαναλάβη,
όλη η Ελλάδα στο σεπτό προστρέχει σκήνωμά Σου,
την πίστη για ό,τι εδίδαξες Εσύ, να μεταλάβη.

Τους Μάρτυρές μας των βουνών πήγες να συναντήσης
σαν Μαραθώνειος άγγελος τη Νίκη ν’ αναγγείλης,
για την Ελλάδα στα νεκρά παιδιά μας να μιλήσης
προφητικά όπως σ’ εμάς πεθαίνοντας εμίλεις.

Δεν έλειψες απ’ τις γραμμές του αγώνα μας, Πατέρα,
πέταξες μονο στο Θεό για να μεσολαβήσης,
γονατιστόν Σε βλέπομε ικέτη στον αιθέρα,
τη Νίκη ν’ αγωνίζεσαι και κεί για να κερδίσης.

Ο Ναός της Νίκης π’ άρχισες να χτίζης τελειώνει,
κι ας ντύθη μαύρα στ’ άγγελμα του απλού Σου του θανάτου
λαμπρός απ’ τη μεγάλη Σου πνοή καθώς ψηλώνει,
το μέγα αγγίζει όραμα του Αρχιτέκτονά του.

«Η Ελλάδα -είπες- ο έρωτας όλων μας κι ο σταυρός μας!»
εκείνην την ιστορική ημέρα του Οκτωβρίου,
και τόδειξες πεθαίνοντας μαχόμενος εμπρός μας,
σεμνέ μας περιφρονητή κι ωραίε, του Μαρτυρίου!»

Το δεύτερο με τίτλο «Ο Θρήνος της Ε.Ο.Ν.» δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Νεολαία» στις 15 Φεβρουαρίου 1941.

«Τη χώρα ερήμωσε, Αρχηγέ, ο θάνατός Σου,
Κι’ ολα μαυροφορέθηκαν για σένα σε μιά μέρα,
μα πιο πολύ ωρφάνεψε εμάς ο χωρισμός Σου,
μας, τα παιδιά Σου της ΕΟΝ., πολύκλαυστε Πατέρα.

Κατάχλωμος σαν το κερί σωπαίνει ο Φαλαγγίτης.
γονατιστός τον ύστατο χαιρετισμό ως Σου δίνει,
και η Φαλαγγίτισσα με τη λεπτή και γυναικεία ψυχή της,
βουβά ποτάμια δάκρυα στο Σκήνωμά Σου χύνει…

Χλωμό, ορφανό στον πόνο του, σαν πεθαμένο φύλλο,
με ακράτητους βαθείς λυγμούς σε κλαίει το Σκαπανάκι,
τον τρυφερώτερο έχασε που βρήκε ως τώρα φίλο,
μαζί του, Αρχηγέ, γινόσουνα και Σύ μικρό παιδάκι.

Κλαίνε τα παιδιά που ήθελες μονάχα να γελούνε,
κι’ από το κακό ήσουνα έτοιμος να τα περιφρουρήσης,
ο ίδιος τώρα ακούσια τα κάμνεις να θρηνούνε.
και τι σκληρό να μην μπορείς να τα παρηγορήσης.»

Αγγλική κυβέρνηση

Ιδιαίτερη τιμή απέδωσε στο νεκρό και η Αγγλία, καθώς η βρετανική κυβέρνηση έδωσε εντολή να κυματίζουν μεσίστιες οι σημαίες στα δημόσια κτίρια. «Ήταν μόλις η δεύτερη φορά που γινόταν παρόμοια τιμή για ξένο ηγέτη», μετέδιδε το πρακτορείο «Ρόιτερς». Τους τελευταίους μήνες της ζωής του, τουλάχιστον επισήμως, είχαν αρθεί οι αγγλικές επιφυλάξεις για την ειλικρίνεια του Μεταξά απέναντι στη βρετανική πολιτική. Άλλωστε, την κρίσιμη ώρα, διάλεξε να ταχθεί εναντίον του άξονα. Βρετανικοί κύκλοι δήλωναν ότι: «Ημείς οι Άγγλοι μετά σεβασμού υποκλινόμεθα προ της μνήμης του μεγάλου ανδρός ο οποίος εξέλιπε». Ο τύπος της εποχής έγραψε για το θάνατο του Μεταξά: «Απέθανεν ως στρατιώτης» τα «Αθηναϊκά Νέα», «Σύσσωμος η Ελλάς ορκίζεται παρά το φέρετρον να συνεχίση το έργον του. Η νίκη πτερυγίζει υπεράνω της σωρού του κυβερνήτου» η «Βραδυνή», «Βαθύτατον το εθνικόν πένθος» το «Έθνος», «Το ελληνικόν έθνος εκήδευσε χθες με βαθυτάτην οδύνην τον Ιωάννην Μεταξάν» η «Καθημερινή». Ιδιαιτέρα γραμματέας του ήταν η Κωνσταντίνα Μπουφέτη, κόρη του τραπεζίτη Γεωργίου Μπουφέτη, ο οποίος ήταν επί πολλά χρόνια Διευθυντής του υποκαταστήματος στην Τουρκία, της Τράπεζας Αθηνών. Το όνομα του Μεταξά, που ταυτίστηκε με τις λαμπρότερες και πλουσιότερες σελίδες της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, στη συγγραφή των οποίων έπαιξε καθοριστικό ρόλο, αναφέρεται μεταξύ εκείνων των επιφανών Ελλήνων τεκτόνων, σύμφωνα με όσα δημοσιοποίησε η Μεγάλη Στοά της Ελλάδος ως μέλος της Στοάς «Ησίοδος», στην οποία την περίοδο από το 1921 έως το 1923, είχε διατελέσει σεβάσμιος. Φέρεται να κατείχε τον τριακοστό βαθμό της Τεκτονικής ιεραρχίας.

Μέλη του ΚΚΕ

Το μεγαλύτερο τμήμα της αριστεράς στην Ελλάδα υποστηρίζει ως τις μέρες μας πως «το ΟΧΙ το είπε ο λαός και όχι ο Μεταξάς» κάτι που είναι ψευδεπίγραφο και ανιστόρητο. Το ΟΧΙ διατύπωσε και μετέφερε στον Ιταλό πρεσβευτή Γκράτσι τα χαράματα της 28ης Οκτωβρίου, αγουροξυπνημένος και φορώντας την ρόμπα του «σαν έτοιμος από καιρό», ο πρωθυπουργός της Ελλάδος Ιωάννης Μεταξάς και εξέφραζε την συνολική, πάνδημη, διακομματική, γενναία στάση του λαού, ο οποίος ανέλαβε και την αιματηρή ευθύνη της υλοποιήσεως του. Στο γενικότερο αρνητισμό της αριστεράς ξεχωρίζει η στάση του Γρηγόρη Φαράκου, μέλους της Κεντρικής Επιτροπής, βουλευτή και Γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, ο οποίος σε συνέντευξη που παραχώρησε, τέσσερις και πλέον δεκαετίες μετά τον θάνατο του Μεταξά, είπε:

«...Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου.....Εκείνο που αισθάνομαι μέχρι τώρα -και πιστεύω το αισθάνεται και ο περισσότερος κόσμος από τότε- ήταν ότι η ζωή, γενικά η ζωή και της χώρας και του κάθε ατόμου, χωρίστηκε στα δύο. Στο πριν και το μετά. {.....} ..Ό,τι και να πεις για τον Μεταξά, το πρωί της 28ης Οκτωβρίου εξέφρασε το λαϊκό αίσθημα...{...}..., δεν μπορώ να δεχθώ αυτή τη συνεχή κριτική των αριστερών, οι οποίοι δεν είπαν ΠΟΤΕ ότι εν πάση περιπτώσει ο Μεταξάς εκείνο το πρωί είπε αυτό που αισθανόταν όλος ο ελληνικός λαός. Και θα πω και κάτι ακόμα: Στην κηδεία του Μεταξά εγώ παρευρέθηκα. Ήμουν από εκείνους που με τίποτα δεν τον ήθελα, αλλά παρευρέθηκα. Και παρευρέθηκε πολύς τέτοιος κόσμος...». 

Το 2008 τον ακολούθησε ο αριστερός πανεπιστημιακός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος που μίλησε στον πατριώτη δημοσιογράφο Νίκο Θεοδώρου και η συνέντευξη αυτή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Μάχη» της Λευκωσίας, εφημερίδα που εξέδωσε ο Νίκος Σαμψών και πλέον είναι εκδότης ο γιός του, λίγες ημέρες μετά τον θάνατο του Δεσποτόπουλου, στις 7 Φεβρουαρίου 2016, σε ηλικία 103 ετών. Ο Δεσποτόπουλος αναφέρθηκε, μεταξύ άλλων, στο Εθνικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου 1936 και στον Ιωάννη Μεταξά: :

« (...) σε ορισμένες ιστορικές στιγμές, η Δημοκρατία πράγματι μάς οδηγεί σε αδιέξοδο, που έχει ως φυσική συνέπεια να έρθει η Δικτατορία. Αυτό συνέβη το 1936 και αν θέλουμε να είμεθα δίκαιοι με την Ιστορία και την Αλήθεια, αυτό συνέβη και το 1967. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, η ευθύνη ανήκει εξ ολοκλήρου στον Πολιτικό Κόσμο. Εάν υπήρχε πολιτική ηρεμία και ευημερία, δεν θα είχε έρθει ούτε ο Μεταξάς το 1936, ούτε ο Παπαδόπουλος το 1967. Τον μεν Μεταξά τον εψήφισε η Βουλή, και έλαβε πάνω από 200 ψήφους από τους τότε βουλευτάς, άρα «δικαίως» ήλθε. Άλλο αν μετά ανέστειλε ορισμένα άρθρα του Συντάγματος την 4η Αυγούστου του 1936, υπό τον φόβον των ταραχών, απειλών και κομμουνιστικών εξεγέρσεων. (...)».

Σύμφωνα με τον Δεσποτόπουλο ο Μεταξάς σκόπευε να έρθει σε κάποιου είδους συνεννόηση με την Γερμανία, ώστε να αποφευχθεί η εισβολή των Γερμανικών στρατευμάτων στην ήδη εξαντλημένη από τον πόλεμο που προηγήθηκε Ελλάδα και για το λόγο αυτό συγκροτήθηκε αποστολή υπό τον Γεώργιο Πεσματζόγλου που έλαβε εντολή να μεταβεί στην Ζυρίχη για να συναντήσει υψηλόβαθμους Γερμανούς αξιωματούχους. Γράφει σχετικά ο Δεσποτόπουλος, τον Οκτώβριο του 2010, με άρθρο του σε ημερήσια Αθηναϊκή εφημερίδα:

«...Ο Μεταξάς, όμως, ήταν σώφρων πολιτικός, όπως και στρατιωτικός. Ανεπηρέαστος από τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού, δεν επιθυμούσε τη συνέχιση του πολέμου και δεν ανεχόταν η Ελλάς να είναι «τμήμα θυσίας» του γαλλο-βρεταννικού στρατοπέδου. Δοκίμασε, λοιπόν, με αποστολή μυστική εμπίστου προσώπου να επιτύχει σύναψη ανακωχής με κεκτημένα τη δόξα του ελληνικού στρατού και τα κατεχόμενα εδάφη της Βορείου Ηπείρου. Αξίζει να παραθέσω τώρα ό,τι άκουσα ο ίδιος προ ετών σε τηλεοπτική εκπομπή: αφηγητής για προσωπική δράση του ήταν ο Γιώργος Πεσμαζόγλου, πρώην υπουργός με άψογο παρελθόν. Είπε, λοιπόν, ο αξιόπιστος αυτός πρώην υπουργός, ότι ο Μεταξάς του ανέθεσε να μεταβεί στην Ελβετία και να προβεί εκεί στις δέουσες ενέργειες για σύναψη ανακωχής, επωφελέστατης για την Ελλάδα. Επήλθε όμως τότε ο θάνατος, πολύ άκαιρα, του Μεταξά. Ο Πεσμαζόγλου έχασε τη σπουδαία μυστική εντολή του. Η εμπλοκή της Ελλάδος στον πόλεμο συνεχίσθηκε.» .

Ιστορικοί συγγραφείς

Σύμφωνα με τον ιστορικό Τίτο Αθανασιάδη:

«Η σταδιοδρομία του Μεταξά πρέπει να χωριστεί σε τρία μέρη. Σε αυτή που αρχίζει με τους Βαλκανικούς πολέμους το 1912 και φθάνει μέχρι το 1922. Σε αυτήν την περίοδο, έχουμε έναν Μεταξά που είναι φίλος προς τη γερμανική πολιτική. Ο ίδιος, αργότερα αποκάλυψε, ότι το 1918 απογοητεύτηκε από τους Γερμανούς, διότι θεώρησαν ότι οι Γερμανοί πρόδωσαν την Ελλάδα και ειδικότερα τις προσδοκίες του και αυτές της παρατάξεως στην οποία ανήκε ο Μεταξάς. Προφανώς, αναφέρεται στην ανέντιμη στάση, την οποία κράτησε ο γερμανικός στρατός στην ανατολική Μακεδονία όταν υποχρέωσε τον ελληνικό στρατό να δεχθεί είσοδο του βουλγαρικού στρατού και να καταλάβει ένα μέρος της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης». Και προσθέτει: «Αυτή είναι η πρώτη περίοδος του Μεταξά. Είναι γερμανόφιλος αλλά όταν η Γερμανία ηττήθηκε, ο ίδιος έφυγε από το στρατιωτικό στάδιο και έγινε πολιτικός στη δεύτερη περίοδο. Ως πολιτικός επιδιώκει να παίξει έναν ρόλο στην εξουσία στην Ελλάδα. (...) Δεν ξέρω πόσοι Έλληνες το γνωρίζουν αλλά ο Μεταξάς πήρε ψήφο εμπιστοσύνης (...). Στην συνέχεια, τον Αύγουστο του 1936, έκλεισε το κοινοβούλιο και κήρυξε δικτατορία. Αυτή είναι η τρίτη περίοδος του Μεταξά, η περίοδος της δικτατορίας για την οποία επικρίνεται. Όμως σε αυτήν την τετραετία που κυβέρνησε προετοίμασε τη χώρα για τον πόλεμο εναντίον της Ιταλίας και της Γερμανίας. Και για αυτό τάχθηκε στο πλευρό της Αγγλίας, πολέμησε στην Πίνδο». 

Από την πλευρά του ο Ιάσονας Χανδρινός διαπιστώνει:

«Ο Μεταξάς προσπάθησε να κρατήσει την Ελλάδα ουδέτερη, καθώς η συμμετοχή μιας μικρής χώρας σε έναν παγκόσμιο πόλεμο προφανώς θα σήμαινε την κατάρρευση και υποδούλωσή της. Ο ίδιος είναι γερμανόφιλος, ενώ από την άλλη ο ελληνικός βασιλικός οίκος είναι προσδεδεμένος στην Αγγλία (...) Ο Μεταξάς ήταν ένας δικτάτορας ενταγμένος στην εποχή του. Σε μια εποχή παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και των αλυσιδωτών συνεπειών της. Είναι το περίφημο κραχ του '29, που είχε ως επακόλουθο δικτατορίες σε Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα. Οι αποφάσεις του είναι ενταγμένες στο πλαίσιο που επιβάλλουν οι στρατηγικοί συσχετισμοί μεταξύ των κρατών. Η γερμανοφιλία του δεν έγινε ποτέ κρατική πολιτική».

Μνήμη Ιωάννου Μεταξά

Ο Μεταξάς υπήρξε στρατιωτική ιδιοφυΐα παγκοσμίου εμβέλειας. Είναι χαρακτηριστικό πως οι συμμαθητές του στην Πρωσσική Ακαδημία Πολέμου, όπου φοίτησε με υποτροφία του ελληνικού κράτους, θεωρούσαν ότι «ουδέν πρόβλημα άλυτον διά τον Ιωάννην Μεταξάν». Ο εθνικιστής Φιλόσοφος, Πανεπιστημιακός καθηγητής, Ακαδημαϊκός και συγγραφέας Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος στο αυτοβιογραφικό έργο του «Αγαπημένη μου Χαϊδελβέργη» αναφέρει: «Ένας [Γερμανός] στρατηγός, όταν έμαθε ότι ήμουν Έλλην, μου είπε ότι είχε συμφοιτητή στην Ακαδημία Πολέμου τον Μεταξά και ότι στην Ακαδημία κυκλοφορούσε ο λόγος ότι γιά τον Μεταξά δεν είναι τίποτε δύσκολο.» Ο Μεταξάς, επιστρέφοντας από την Γερμανία, τοποθετήθηκε στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και το 1904 συνέβαλε στην εκπόνηση του νέου σύγχρονου στρατιωτικού κανονισμού, ενώ ανέλαβε την στρατιωτική εκπαίδευση του μετέπειτα βασιλέως Γεωργίου Β και ο Βενιζέλος, μόλις έγινε πρωθυπουργός τον Οκτώβριο του 1910, επέλεξε τον Μεταξά ως υπασπιστή του. Στους Βαλκανικούς Πολέμους οι κινήσεις του ελληνικού στρατού πραγματοποιήθηκαν βάσει επιτελικών σχεδίων του Μεταξά. Το σχέδιο απελευθερώσεως της Θεσσαλονίκης και το σχέδιο καταλήψεως του Μπιζανίου ήταν έργα του Μεταξά, που ήταν πάντοτε παρών δίπλα στον διάδοχο-αρχιστράτηγο. Το 1912 ο Βενιζέλος έστειλε τον Μεταξά στην Σόφια για να συνάψει την ελληνοβουλγαρική συνθήκη συμμαχίας, ενώ τον Δεκέμβριο του 1912 τον έστειλε στο Λονδίνο για να διαπραγματευθεί την συνθήκη ειρήνης με τους Τούρκους.

Στα τέλη του 1914 ο Μεταξάς κατάρτισε με βασιλική εντολή σχέδιο για την κατάληψη των Δαρδανελλίων και το παρέδωσε στον Βρετανό ναύαρχο Marc Kerr, τότε αναπληρωτή διοικητή του Ελληνικού στόλου. Τον Φεβρουάριο του 1915 η ελληνική κυβέρνηση βολιδοσκοπήθηκε από τις μεγάλες δυνάμεις με θέμα την συμμετοχή της Ελλάδος στην επιχείρηση, όμως ο Μεταξάς απέκρουσε την πρόταση, και διαμήνυσε στο Βρεταννικό ναυαρχείο ότι η επιχείρηση θα αποτύγχανε, καθώς Γερμανοί και Τούρκοι είχαν προλάβει να οχυρώσουν τα Στενά. Η πρόβλεψη του αυτή, που οδήγησε στην ρήξη Βενιζέλου-Βασιλέως Κωνσταντίνου, επαληθεύθηκε με δραματικό και η επιχείρηση κατέληξε σε 700.000 νεκρούς Άγγλους και Γάλλους στρατιώτες. Το 1921 προτάθηκε στο Μεταξά, από τον πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη η αρχιστρατηγία στην Μικρά Ασία, ο Μεταξάς αρνήθηκε, εξηγώντας με απολύτως τεκμηριωμένα γεωστρατηγικά επιχειρήματα γιατί η Μικρασιατική Εκστρατεία δεν είχε πιθανότητες επιτυχίας. Η μεγαλύτερη αποτυχία της πολιτικής Μεταξά υπήρξε η προσπάθεια του να ανατρέψει το καθεστώς του Στρατηγού Νικολάου Πλαστήρα οργανώνοντας το κίνημα των Γεωργίου Λεοναρδόπουλου-Παναγιώτη Γαργαλίδη και Γεωργίου Ζήρα, γεγονός που τον εξανάγκασε να διαφύγει υπό μυθιστορηματικές συνθήκες στην Ιταλία. Το 1924, όταν ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ανακήρυξε την Πρώτη Ελληνική Δημοκρατία, ο Μεταξάς προχώρησε στην αναγνώριση της προκειμένου να αμνηστευθεί και να επιστρέψει στην Ελλάδα. Η αναγνώριση του κόστισε πολιτικά διότι, όταν ίδρυσε το κόμμα των Ελευθεροφρόνων, η αντιβενιζελική παράταξη δεν τον ακολούθησε και συντάχθηκε μαζικά με το Λαϊκό Κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, ο οποίος υποστήριζε με φανατισμό την μοναρχία.

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ή καθεστώς Μεταξά δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί αμιγώς φασιστικό, αν και είχε κάποια επιφανειακά φασιστικά στοιχεία. Ο ίδιος ως εν ενεργεία πρωθυπουργός διατύπωσε την άποψη ότι η Ελληνικότητα είναι «οικουμενική, ειρηνική, ανθρώπινη, πανανθρώπινη» ενώ ανέφερε ως μέγιστο επίτευγμά του ότι «καθ’ όλην την διακυβέρνησίν μου δεν εχύθη ούτε ρανίς αίματος» . Το Όχι είχε αποφασιστεί από τον Ιούνιο του 1937, όταν ο Μεταξάς δήλωνε στην Αγγλική εφημερίδα Sunday Times, σε συνέντευξή του από την Αθήνα, ότι τα ελληνικά συμφέροντα συνδέονται με την Αγγλία. Ο Μεταξάς, ο αρχιτέκτονας της Ελληνικής νίκης εναντίον της Ιταλίας, πρωτοστάτησε στη δημιουργία ενός υποδειγματικού μηχανισμού αντιμετωπίσεως συνθηκών εκτάκτου ανάγκης, που περιλάμβανε παραμέτρους όπως η ριζική ανασυγκρότηση των ενόπλων δυνάμεων, πολυετής προετοιμασία, η κατασκευή των οχυρών της «γραμμής Μεταξά», τοποθέτηση των ικανών προσώπων στις κατάλληλες θέσεις, ψυχολογική και επικοινωνιακή προετοιμασία της ελληνικής κοινωνίας και άρτιος επιτελικός σχεδιασμός, δημιουργία καταφυγίων, αεράμυνας, πυροσβέσεως και παροχής πρώτων βοηθειών. Ο ιστορικός Γρηγόριος Δαφνής γράφει, στον επίλογο της δίτομης ιστορίας του «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων», ότι ο Μεταξάς υπήρξε η ομόθυμη λύση του αστικού καθεστώτος στην αποσύνθεση του μεσοπολεμικού κοινοβουλευτισμού και στην απειλή που εξέπεμπε το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος.

Ο κομμουνιστής ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος γράφει:

: «.....Ο Μεταξάς, όμως, ήταν σώφρων πολιτικός, όπως και στρατιωτικός. Ανεπηρέαστος από τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού, δεν επιθυμούσε τη συνέχιση του πολέμου και δεν ανεχόταν η Ελλάς να είναι «τμήμα θυσίας» του γαλλο-βρεταννικού στρατοπέδου. Δοκίμασε, λοιπόν, με αποστολή μυστική εμπίστου προσώπου να επιτύχει σύναψη ανακωχής με κεκτημένα τη δόξα του ελληνικού στρατού και τα κατεχόμενα εδάφη της Βορείου Ηπείρου. Αξίζει να παραθέσω τώρα ό,τι άκουσα ο ίδιος προ ετών σε τηλεοπτική εκπομπή: αφηγητής για προσωπική δράση του ήταν ο Γιώργος Πεσμαζόγλου, πρώην υπουργός με άψογο παρελθόν. Είπε, λοιπόν, ο αξιόπιστος αυτός πρώην υπουργός, ότι ο Μεταξάς του ανέθεσε να μεταβεί στην Ελβετία και να προβεί εκεί στις δέουσες ενέργειες για σύναψη ανακωχής, επωφελέστατης για την Ελλάδα. Επήλθε όμως τότε ο θάνατος, πολύ άκαιρα, του Μεταξά. Ο Πεσμαζόγλου έχασε τη σπουδαία μυστική εντολή του. Η εμπλοκή της Ελλάδος στον πόλεμο συνεχίσθηκε....».

Στο τέταρτο από την σειρά άρθρων του, αυτό της 1ης Αυγούστου 1945, με τίτλο «Ο Μεταξάς» και υπότιτλο «Η Ελλάς είναι έτοιμη να χύση όλον το αίμα της διά την υπεράσπισιν του εδάφους της εναντίον οιουδήποτε εχθρού», ο Γκράτσι αναφέρεται στην άφιξη του το πρωί της 19ης Απριλίου στον Πειραιά και την πρώτη συνομιλία του με τον Μεταξά κατά την επίδοση των διαπιστευτηρίων του. Στο άρθρο του ο Γκράτσι ακτινογραφεί με λεπτομέρειες τον Μεταξά «μικρού αναστήματος μάλλον χονδρόν με καλοκάγαθον μειδίαμα αγαθού οικογενειάρχου και με μάτια λάμποντα οπίσω από τα ματογυάλια του, μάτια που συχνά εβούρκωναν γιατί ο Μεταξάς συνεκινείτο πολύ εύκολα». Ο Γκράτσι σημείωνε επίσης ότι, αν και ο Μεταξάς δεν έμοιαζε στα εξωτερικά χαρακτηριστικά με τους σκληρούς δικτάτορες της εποχής του ούτε όμως και κατά τη στρατιωτική οργάνωση του κράτους με ένοπλη νεολαία κτλ., το παράδοξο είναι ότι έλαβε, δικτάτωρ ο ίδιος, «την εγγύησιν της δημοκρατικής Γαλλίας και Αγγλίας κατά του κινδύνου επιθέσεως εκ μέρους της φασιστικής Ιταλίας». Και συμπλήρωνε επιγραμματικά: «Η επίθεσις κατά του Μεταξά προήλθεν ακριβώς από τον άνθρωπον του οποίου εθεώρει τον εαυτόν του μαθητήν!» .

Ο Μεταξάς άσκησε κοινωνική πολιτική στοχεύοντας στην κοινωνική συνοχή και στην εξουδετέρωση της ανισότητας που ενίσχυε τον κομμουνισμό. Απεχθανόταν την πλουτοκρατία, υποστήριζε την ιδιωτική πρωτοβουλία, όμως παράλληλα επέβαλε φιλεργατική νομοθεσία και αυστηρούς ελέγχους. Χρησιμοποιούσε τον όρο διευθυνόμενη οικονομία. Θέσπισε τις συλλογικές συμβάσεις, την υποχρεωτική διαιτησία, τον κατώτατο μισθό, την αναγνώριση της γυναικείας εργασίας αλλά και την καθιέρωση των σχετικών επιδομάτων, τα γραφεία ευρέσεως εργασίας, τα ασφαλιστικά δικαστήρια, το οκτάωρο εργασίας των εργατών και το επτάωρο εργασίας των υπαλλήλων, τους κατώτατους μισθούς, τα πολυϊατρεία, δημιουργώντας 11 στην Αθήνα, 8 στον Πειραιά και 7 στην Θεσσαλονίκη. Ο μαρξιστής ιστορικός Ν. Ψυρούκης καταγράφει, για την περίοδο από την ν4η Αυγούστου του 1936 μέχρι το τέλος του 1938, 106 γενικές πανελληνίου κλίμακος συλλογικές συμβάσεις εργασίας και 545 τοπικής σημασίας.

Ο Γεώργιος Γρίβας λίγα χρόνια μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου θα δικαιώσει το νεκρό Μεταξά κάνοντας παράλληλα την αυτοκριτική του:

«...Ὁ Θεὸς σχωρέσοι τὴν ψυχὴ τοῦ Μεταξᾶ. Καὶ νὰ τὴν σχωρέσῃ δυὸ φορές. Διότι ἐμούτζωσε τοὺς πολιτικοὺς καὶ ἐξέσχισε τὸ Σύνταγμα πρὸ τῆς ἀνάγκης νὰ σωθῇ ἡ Ἑλλὰς. Διότι ἐπρόλαβε καὶ ἐκτύπησε τὸν κομμουνισμὸν ὥστε νὰ πραγματοποιηθῇ τὸ Ἀλβανικὸν ἔπος. [...] Ὁ Ἑλληνικὸς λαός, ὅμως, δὲν θὰ ξεχάσῃ ποτὲ τὸ ἔργον τοῦ Μεταξᾶ καὶ αὐτὸ θὰ εἶναι ἡ καλυτέρα μετὰ θάνατον ἀμοιβή του. Δὲν ὑπήρξαμεν τότε φίλοι του. Σήμερον ὅμως ὑποκλινόμεθα καὶ τιμῶμεν τὸ ἔργον του. Ἀλλά, μᾶς λέγουν, ὁ Μεταξᾶς ὑπῆρξε δικτάτωρ. Δὲν μᾶς συγκινοῦν οἱ τύποι, οὔτε αἱ κεναὶ λέξεις τῶν θεωρητικῶν τῆς πολιτικῆς. Οἱ θεσμοὶ δὲν ἔχουν οὐδεμίαν ἀξίαν. Ἐκεῖνο ποὺ μᾶς ἐνδιαφέρει εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα. Χάρις εἰς τὸν Μεταξᾶ ἡ Ἑλλὰς ἐσώθη τότε καὶ ἐδοξάσθη».

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• [Βιογραφία Ιωάννη Μεταξά Ιστότοπος της οικογένειας Ιωάννη Μεταξά]
• [Η κηδεία του Ιωάννη Μεταξά Video Youtube]
• [Ιωάννης Μεταξάς-1940 Video Youtube]
• [Η Ελλάς του ΟΧΙ. hellas1940.blogspot.gr]
• [Ιωάννης Π. Μεταξάς ioannismetaxasgr.blogspot.com]
• [Αφιέρωμα στον Ιωάννη Μεταξά Περιοδικό «Νέα Εστία», τεύχος 340o, 15 Φεβρουαρίου 1941.]
• [Ομιλία για τον Ιωάννη Μεταξά στον Σύλλογο Μαχητών και Φίλων της «Χ». Θωμαΐς Παριανού]
• [Ιωάννης Μεταξάς: Υπήρξε εθνικός κυβερνήτης; Ιωάννης Ιωάννου, Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α.]
• [Ποιός ακριβώς ήταν ο Ιωάννης Μεταξάς; Μελέτης Μελετόπουλος]
• [Γιατί δεν πήγε ο Μεταξάς μάρτυρας στη Δίκη των Έξι;]
• [Το προσωπικό αρχείο του Ιωάννη Μεταξά thessaloniki.report]

Διαβάστε τα λήμματα

4η ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1936 Πολιτικά πρόσωπα Πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς Υπουργοί Κορυζής Αλέξανδρος Αλιβιζάτος Χαράλαμπος Αποστολίδης Ανδρέας Δημητράτος Αριστείδης Δουρέντης Ιωάννης Ζαφειρόπουλος Γεώργιος Κάβδας Περικλής Κριμπάς Ηλίας Κυριακόπουλος Μενέλαος Κυριακός Γεώργιος Μανιαδιάκης Κωνσταντίνος Μπουρμπούλης Κοσμάς Νικολαΐδης Γεώργιος Νικολούδης Θεολόγος Οικονομάκος Πέτρος Οικονόμου Άγγελος Παπαβασιλείου Ιπποκράτης Παπαδήμας Νικόλαος Παπαχελάς Αλέξανδρος Πάσσαρης Μιχαήλ Πλατής Κωνσταντίνος Πολυζωγόπουλος Σταύρος Σπέντζας Νικόλαος Σκυλακάκης Θεόδωρος Ταμπακόπουλος Άγις Τζίφος Αμβρόσιος Υποστηρικτές (1ο) Οργανώσεις Ε.Ο.Ν. [Εθνική Οργάνωση Νέων] Επικεφαλής Κανελλόπουλος Αλέξανδρος Πολιτικά στελέχη Αρβανίτης Ιωάννης Αργυρόπουλος Μιχαήλ Βουγιουκλάκης Ιωάννης Ζαμάνης Ζήσης Καραϊσκάκη Σίτσα Κοτζιάς Κωνσταντίνος Κύρου Αχιλλέας Αξιωματικοί Παξινός Σπυρίδων Πιτσίκας Ιωάννης Σακελλαρίου Αλέξανδρος Λογοτέχνες Αγγελομάτης Χρίστος Γεδεών Σοφία Καμπάνης Άριστος Μπαστιάς Κωνσταντίνος Πρεβελάκης Παντελής Σεφέρης Γεώργιος Φουσάρας Ι. Γεώργιος Καλλιτέχνες Βέμπο Σοφία Υποστηρικτές (2ο) Θεολόγοι Τσιριντάνης Αλέξανδρος Πανεπιστημιακοί Βλησίδης Θρασύβουλος Κιτσίκης Νικόλαος Κούμαρος Νικόλαος Κυριακίδης Στίπλων Λούβαρις Νικόλαος Μαρινάτος Σπυρίδων Τουρνάκης Ιωάννης Φωτεινός Γεώργιος Πολιτικοί Πλεύρης Κωνσταντίνος Τουρκοβασίλης Θεόδωρος

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org