Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή

Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, που συχνά αναφέρεται ως Καραθεοδωρής, γνωστός εκτός Ελλάδας ως Constantin Carathéodory Έλληνας -παγκοσμίου εμβέλειας και φήμης- μαθηματικός, ένας από τους κορυφαίους της εποχής του και ο μεγαλύτερος Έλληνας μαθηματικός από την αρχαιότητα, του οποίου το επιστημονικό έργο επεκτείνεται σε πολλούς τομείς των Μαθηματικών, της Φυσικής και της Αρχαιολογίας, με σημαντικότατη συνεισφορά στους τομείς της πραγματικής ανάλυσης, συναρτησιακής ανάλυσης και θεωρίας μέτρου και ολοκλήρωσης, γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1873 στο Βερολίνο όπου ο πατέρας του είχε διπλωματική αποστολή ως ακόλουθος στην Τουρκική πρεσβεία και πέθανε στις 2 Φεβρουαρίου του 1950 στο Μόναχο της τότε Δυτικής Γερμανίας. Ενταφιάστηκε στο κοιμητήριο Βαλντφρίνχοφ (Munich Waldfriedhof) της πρωτεύουσας της Βαυαρίας. Η κηδεία του τελέστηκε στις 6 Φεβρουαρίου και σε αυτήν παρέστησαν δεκάδες επιφανείς επιστήμονες της εποχής, συγγενείς και φίλοι της οικογένειας, συνάδελφοι και φοιτητές του από τα Πανεπιστήμια στα οποία είχε διδάξει.

Το 1908 παντρεύτηκε με μακρινή συγγενή του, την τότε 24χρονη Ευφροσύνη Καραθεοδωρή, και από το γάμο του απέκτησε δύο παιδιά, τον Στέφανο, που γεννήθηκε το 1909, και την Δέσποινα , που γεννήθηκε το 1909, μετέπειτα σύζυγος, από το 1937, Θεόδωρου Σκούταρη και στη συνέχεια σε δεύτερο γάμο, για την ίδια, του συντηρητικού πολιτικού που διατέλεσε και Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων, Κωνσταντίνου Ροδόπουλου, αδελφού του εθνικιστή λογοτέχνη Μίτια Καραγάτση. Δισεγγονή του είναι η Δέσποινα Σκούταρη.

Βιογραφία

Πρόγονοι

Ο Καραθεοδωρή ήταν γόνος ισχυρού γενεαλογικού δέντρου οι ρίζες του οποίου ανιχνεύονται στο Μποσνάκιοϊ (Μπόσνα Μποσνοχώρι ή Βύσσα) στην περιοχή της Αδριανούπολης στην Ανατολική Θράκη, που μεταφέρθηκε στη σημερινή Δημοτική Κοινότητα της Νέας Βύσσας του Δήμου Ορεστιάδος του Νομού Έβρου στη Δυτική Θράκη. Γενάρχης αυτού του κλάδου της οικογένειας είναι ο Στέφανος Καραθεοδωρή (1789-1867) ιατρός, λόγιος και μαθηματικός, ιδρυτής της αυτοκρατορικής ιατρικής σχολής της Κωνσταντινουπόλεως όπου δίδαξε ως καθηγητής επί σαράντα χρόνια.

Ο Στέφανος, που μιλούσε και έγραφε δεκαεπτά γλώσσες, υπήρξε προσωπικός ιατρός του σουλτάνου, σύμβουλος του υπουργείου εκπαίδευσης, ιδιότητα με την οποία εισήγαγε και επέβαλε στην τουρκική γλώσσα πολλούς επιστημονικούς όρους με ελληνική ρίζα. Γενικά, πολλά από τα μέλη της οικογένειας Καραθεοδωρή κατελάμβαναν ανώτατα αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ως υπουργοί, πρεσβευτές, ηγεμόνες νήσων και διπλωματικοί υπάλληλοι.

Οικογένεια Καραθεοδωρή

Προπάππος του Κωνσταντίνου ήταν ο Αντώνιος Καραθεοδωρή, αδερφός του Στέφανου και παππούς του ήταν ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ανιψιός του μαρτυρικού Πατριάρχη Κύριλλου ΣΤ', καθηγητής στην Ιατρική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης και προσωπικός γιατρός δύο σουλτάνων, του Μαχμούτ Β', επί των ημερών του οποίου εκδηλώθηκε η Ελληνική εθνεγερσία του 1821 και του Αβδούλ Μετζίτ Α'. Η οικογένεια Καραθεοδωρή, όπως και πολλές άλλες διάσημες Ελληνικές οικογένειες, πίστευε την εποχή της τουρκικής κατοχής ότι θα ήταν δυνατόν να εξελληνιστεί η τουρκική αυτοκρατορία και να δημιουργηθεί στη θέση της ένα Ελληνικό κράτος υπό την επιρροή της φιλοσοφίας των Πολωνών θετικιστών.

Πατέρας του ήταν ο νομικός Στέφανος Καραθεοδωρή που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη (το 1834) και υπηρετούσε αρχικά ως γραμματέας και κατόπιν ως πρέσβης του Σουλτάνου στις Βρυξέλλες, την Αγία Πετρούπολη και το Βερολίνο. Ένα έτος μετά τη γέννηση του Κωνσταντίνου η οικογένεια επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη ενώ το 1875 ο Στέφανος Καραθεοδωρή έγινε επίσημος πρεσβευτής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις Βρυξέλλες στο Βέλγιο, όπου υπήρξε και μέλος της Ακαδημίας Διεθνούς Δικαίου. Μητέρα του Κωνσταντίνου ήταν η Δέσποινα Πετροκοκκίνου, μέλος εξίσου σημαντικής οικογένειας της νεότερης Ελληνικής ιστορίας, με καταγωγή από τη Χίο. Μετά τη σφαγή της Χίου, το 1822, τα μέλη της οικογένειας Πετροκόκκινου εγκαταστάθηκαν σαν πρόσφυγες αρχικά στο Λιβόρνο της Ιταλίας και έπειτα στη Μασσαλία, όπου γεννήθηκε η Δέσποινα. Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή είχε μια μεγαλύτερη αδελφή, την Ιουλία (Τζούλια) Καραθεοδωρή, μετέπειτα σύζυγο του νομικού Γεωργίου Στρέιτ, μορφή της Ελληνικής διπλωματίας, Καθηγητή στην Νομική Αθηνών, Ακαδημαϊκού και μέλους του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης.

Ο μετέπειτα πεθερός του Κωνσταντίνου και μακρινός συγγενής του, ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρή διατέλεσε πρέσβης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Ρώμη και αργότερα υπουργός Εξωτερικών. Στο Συνέδριο του Βερολίνου εκπροσώπησε την Αυτοκρατορία και συνέβαλε έμμεσα στην προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881, αποτέλεσμα που δεν έτυχε καλής υποδοχής από την Πύλη της Κωνσταντινούπολης. Έτσι, μετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη απομακρύνθηκε από τη θέση αυτή και διορίστηκε κυβερνήτης της Σάμου και αργότερα της Κρήτης.

Παιδική ηλικία

Η Δέσποινα Πετροκοκκίνου, η μητέρα του Καραθεοδωρή, απεβίωσε, από πνευμονία, στο νησί της Χίου όταν ο Κωνσταντίνος ήταν μόλις έξι ετών και ο νεαρός Κωνσταντίνος ανατράφηκε από την γιαγιά του, την Ευθαλία Πετροκοκκίνου. Έζησε μέρος από τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες, όπου ο πατέρας του ήταν πρέσβης της Υψηλής Πύλης από το 1875, με αποτέλεσμα να έχει ως μητρική γλώσσα τα Ελληνικά και τα Γαλλικά (Φλαμανδικά) ενώ πριν την εφηβεία μιλούσε Τουρκικά και έμαθε γερμανικά από έναν καθηγητή γερμανικής γλώσσας ενώ γνώριζε καλά ιταλικά, λατινικά, κλασικά ελληνικά και αγγλικά. Τo σπίτι του πατέρα του ήταν ένα είδος κέντρου διερχομένων, πολιτικών, διπλωματών, επιστημόνων καί καλλιτεχνών. Οι παππούδες του, από την πλευρά της μητέρας του, ζούσαν στη Μασσαλία και ο νεαρός Κωνσταντίνος έμενε συχνά εκεί, γνωρίζοντας την οικογένεια του πατέρα του και της μητέρας του που ήταν διασκορπισμένη σε όλη την Ευρώπη.

Σπουδές

Ο Καραθεοδωρή ξεκίνησε την πρωτοβάθμια εκπαίδευσή του το 1881 στις Βρυξέλλες, στο ιδιωτικό σχολείο Vanderstock, όπου φοίτησε για δύο χρόνια. Στη συνέχεια, λόγω της υγείας του, πήγε στη Ριβιέρα, όπου φοίτησε σε ιδιωτικό δημοτικό σχολείο στο Σαν Ρέμο το 1883-85. Το 1886 και για ένα χρόνο φοίτησε στο γυμνάσιο (Athénée Royal d’ Ixelles) των Βρυξελλών, όπου στο μάθημα της Γεωμετρίας αναγνώρισε την κλίση του στα Μαθηματικά, και αποφοίτησε το 1891. Στο Βέλγιο, για δύο χρονιές κατά σειρά ο Καραθεοδωρή κατέκτησε την πρώτη θέση σε διαγωνισμό μαθηματικών στον οποίο συμμετείχε η τάξη του.

Τον Οκτώβριο του 1891, πέρασε με επιτυχία τις τελικές εξετάσεις και εισήχθη στη διάσημη στρατιωτική ακαδημία Ecole Militaire de Belgique, στο τμήμα μηχανικών, ώς «αλλοδαπός μαθητής» (eleve etranger). Εκεί, εκτός από τις στρατιωτικές ασκήσεις και την ιππασία, έμαθε τη τέχνη των οχυρώσεων, την προβολική γεωμετρία και τις πρακτικές εφαρμογές της, τη μηχανική και τη θερμοδυναμική. Ή σχολή λειτουργούσε με πρότυπο την Ecole Polytechnique τού Παρισιού, για το λόγο δέ αυτό ή φυσικομαθηματική μόρφωση πού έδινε ήταν αρκετά καλή. Αποφοίτησε το Φθινόπωρο του 1895 με τον βαθμό του υπολοχαγού Μηχανικού, για μία ημέρα, καθώς ως αλλοδαπός δεν μπορούσε να είναι αξιωματικός του Αυτοκρατορικού Στρατού. Το πτυχίο της Σχολής του εξασφάλισε το δικαίωμα να ασκήσει το επάγγελμα του πολιτικού μηχανικού.

Μηχανικός έργων

Με την αποφοίτησή του, ο Καραθεοδωρή αποδέχτηκε πρόσκληση από τον μετέπειτα πεθερό του, τον μακρινό θείο του πατέρα του, Αλέξανδρο Στεφάνου Καραθεοδωρή Πασά, ο οποίος είχε διορισθεί από την Υψηλή Πύλη Διοικητής Κρήτης (1894-1895) προκειμένου να κατευνάσει τα πνεύματα μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων κατοίκων της. Στα Χανιά ο Καραθεοδωρή συνάντησε και γνωρίστηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο θείος του ερασιτέχνης, με την αρχική σημασία της λέξεως, μαθηματικός τον προέτρεψε να ασχοληθεί με την μαθηματική επιστήμη.

Στη συνέχεια πήγε στη Λέσβο, όπου βοήθησε τον ξάδελφό του Ιάκωβο Αριστάρχη, μηχανικό της Επαρχίας στην κατάρτιση του σχεδίου του οδικού δικτύου της Σάμου, όμως λόγω του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 έφυγε από την Ελλάδα και μετακόμισε στο Παρίσι και το Λονδίνο. Το Φθινόπωρο του 1898, έχοντας υπογράψει διετή σύμβαση, μετέβη στην Αίγυπτο όπου εργάστηκε ως μηχανικός στην Βρετανική εταιρεία που κατασκεύαζε στα φράγματα του Ασουάν και του Ασιούτ στον ποταμό Νείλο. Εκεί συνέχισε να μελετά μαθηματικά συγγράμματα. Στην Αίγυπτο γνώρισε τον αρχαιολόγο και ιστορικό A. H. Sayce, ο οποίος του προξένησε το ενδιαφέρον του για την αρχαιολογία, η οποία παρέμεινε το ενδιαφέρον του μέχρι το τέλος της ζωής του. Πραγματοποίησε μετρήσεις στην κεντρική είσοδο της πυραμίδας του Χέοπα, τις οποίες δημοσίευσε καθώς και διάφορες μελέτες σχετικά με την κατασκευή των πυραμίδων.

Μαθηματικές σπουδές

Στην Αίγυπτο συνειδητοποίησε πως το επάγγελμα του μηχανικού δεν ήταν αυτό που αναζητούσε και το Ιούνιο του 1900, σε ηλικία είκοσι επτά ετών, αποφάσισε να το εγκαταλείψει, απόφαση που αποκρυσταλλώθηκε κατά τη μέτρηση της Πυραμίδας του Χέοπα. Έτσι, επέστρεψε στη Γερμανία όπου τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους άρχισε να σπουδάζει Μαθηματικά και επί δύο χρόνια παρακολούθησε σχετικά μαθήματα στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Γράφει ο ίδιος σχετικά με την απόφαση του:

«...Η οικογένεια μου, οι παλιοί μου φίλοι, Δημήτριος Βικέλας και Μάρκος Δραγούμης, έβρισκαν το σχέδιό μου, να εγκαταλείψω μια εξασφαλισμένη θέση με πολλές δυνατότητες για το μέλλον, περισσότερο από κωμικό. Εγώ ο ίδιος δεν ήμουν ουδόλως πεπεισμένος, ότι αυτό το σχέδιο θα πετύχει και θα αποφέρει καρπούς. Δεν μπορούσα όμως να αντισταθώ στην καταναγκαστική ιδέα, ότι μόνον η ανεμπόδιστη ενασχόληση με τα Μαθηματικά έδινε στη ζωή μου το περιεχόμενό της...».

Στο Βερολίνο ο Καραθεοδωρή παρακολούθησε τα μαθήματα μαθηματικών όπως ο Χέρμαν Σβαρτς (Herman Schwarz), ο Γκέοργκ Φρομπένιους (Georg Frobenius), ο Έρχαρντ Σμιτ (Erhard Schmidt) και ο Λάζαρος Φουκς (Lazarus Fuchs). Το φθινόπωρο του 1901 ο Σμιτ έφυγε για το πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν και ζήτησε από τον Καραθεοδωρή να εγκατασταθεί εκεί. Το επόμενο έτος ο Καραθεοδωρή μεταγράφηκε στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν για να κάνει διδακτορική διατριβή υπό την επίβλεψη του Χέρμαν Μινκόβσκι (Hermann Minkowski). Το Γκέτινγκεν ήταν το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο κέντρο των Μαθηματικών της εποχής και στις αίθουσες του δίδασκαν δύο διάσημοι καθηγητές, ο Νταβίντ Χίλμπερτ (David Hilbert) και ο Φέλιξ Κλάιν (Felix Klein).

Τη Λαμπρή του 1903 ο Καραθεοδωρή επισκέφθηκε στην Ελλάδα τον αδελφό τού πατέρα του Τηλέμαχο Καραθεοδωρή, που ήταν διευθυντής του ισθμού της Κόρινθου και είχε σπίτι στα Ίσθμια όπου ολοκλήρωσε την πρώτη μαθηματική του εργασία. Ο θείος αυτός ήταν φίλος και σύμβουλος του Καραθεοδωρή, υποστηρίζοντας ολόψυχα τις επιστημονικές του αναζητήσεις. Ο ίδιος είχε σπουδάσει μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Στο σπίτι του θείου του στα Ίσθμια ο Καραθεοδωρή έγραψε την πρώτη του επιστημονική εργασία στα μαθηματικά.

Εκείνο το έτος έγινε μέλος της Γερμανικής Ένωσης Μαθηματικών και το 1904 αναγορεύτηκε διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν. Η διδακτορική διατριβή του με τίτλο «Περί ασυνεχών λύσεων στο λογισμό των μεταβολών» θεωρήθηκε ιδιαίτερης αξίας από σπουδαίους μαθηματικούς της εποχής. Το ίδιο έτος συμμετείχε για πρώτη φορά σε διεθνές συνέδριο μαθηματικών, το οποίο διεξαγόταν στη Χαϊδελβέργη. Στη διάρκεια των σπουδών του, αυτής της περιόδου, γνώρισε και συνδέθηκε με φιλία ζωής με σημαντικούς ανθρώπους όπως ο Γεώργιος Ιωακείμογλου, αργότερα λέκτορας φαρμακολογίας στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο Περικλής Βιζουκίδης, μετέπειτα καθηγητής στη Νομική του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, ο ιατρός Αριστοτέλης Σινιόσογλου και ο Ιωάννης Εμμ. Καλιτσουνάκης ο καθηγητής της Οικονομολογίας στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών και μέλος του διδακτικού προσωπικού στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

Επαγγελματική σταδιοδρομία

Αμέσως μετά το διδακτορικό του ο Καραθεοδωρή αποφάσισε και ζήτησε να εργαστεί στην Ελλάδα όμως έλαβε την απάντηση ότι μπορούσε να διοριστεί μόνο σαν δημοδιδάσκαλος σε σχολείο της Ελληνικής επαρχίας, αρχικά σε κάποιο χωρίο της, υπό Τουρκική κατοχή, Μακεδονίας. Επέστρεψε άμεσα στη Γερμανία όπου αναγορεύτηκε υφηγητής των Μαθηματικών, τον Μάρτιο του 1905, στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν και δίδαξε μέχρι το 1908. Το καλοκαίρι του 1905, έπεσε από το άλογό του και τραυματίσθηκε σπάζοντας την κλείδα του δεξιού του χεριού.

Ο Καραθεοδωρή διορίσθηκε, στις 16 Απριλίου 1909, στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Ανόβερου όπου ο πρώτος μισθός ανερχόταν σε 4.500 μάρκα ανά έτος. Πέρα από το βασικό του μισθό όμως, αμειβόταν επιπλέον για τη διδασκαλία του αλλά και για τις εξετάσεις των φοιτητών, βάσει νόμου. Μετά από τρία εξάμηνα διδασκαλίας ο Καραθεοδωρή αποχώρησε από το Ανόβερο, ώστε να διορισθεί στο Μπρεσλάου της Σιλεσίας, το οποίο την περίοδο εκείνη ήταν τμήμα του Γερμανικού Ράιχ. Τελικά μετατέθηκε στο Βασιλικό Πολυτεχνείο του Μπρεσλάου στις 26 Μαρτίου του 1910, με την ιδιότητα του τακτικού καθηγητή των ανωτέρων μαθηματικών. Στο Βρότσλαβ έζησε με την οικογένειά του σε ένα σπίτι που βρισκόταν σε μια πολύ ωραία συνοικία με βίλες στο Krzyki, στην οδό Scharnhorst Strasse 30 (σημερινή οδός Jastrzębia) στη διασταύρωση με την οδό Gajowicka.

Η αναγνώριση και η καταξίωση του ως μαθηματικού τον έφερε σε φιλική και επαγγελματική επαφή με άλλους μεγάλους ομολόγους της εποχής του όπως ο Μαξ Πλανκ (Max Planck), ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, με τον οποίο τον συνέδεε ιδιαίτερη σχέση καθώς γνωρίσθηκαν το 1915 και διατήρησαν μια επιστημονική σχέση, στηριγμένη στην αλληλοεκτίμηση και το σεβασμό, ο Σβαρτς, ο Φρομπένιους, ο Σμιτ, ο Ντάβιντ Χίλμπερτ, ο Κλάιν, και άλλοι. Το 1913, διορίστηκε καθηγητής στο Göttingen και το 1918 έως το 1920 καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου ενώ ενδιαμέσως, τις 3 Ιουλίου 1919, εκλέχθηκε μέλος της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών.

Ο Καραθεοδωρή διορίσθηκε τακτικός καθηγητής μαθηματικών με ισχύ από την 1η Μαΐου του 1924 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μονάχου. Εκτός από το Μόναχο, πολλά άλλα γνωστά γερμανικά πανεπιστήμια τον προσκάλεσαν να αναλάβει την έδρα των μαθηματικών. Ακόμη, του προσφέρθηκε η έδρα των μαθηματικών στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας, όμως αρνήθηκε για χάρη της ανατροφής των παιδιών του. Στη Γερμανία εγκαταστάθηκε στην οδό Rauchstrasse 8 στο Bogehasen, όπου αγόρασε ένα τριώροφο σπίτι. Την εποχή του διορισμού του στο Μόναχο και λίγο πριν την αναχώρηση του από την Αθήνα ο Καραθεοδωρή γράφει σε επιστολή του προς τον φίλο του Δημήτριο Βικέλα:

«...Αναχωρώ κατ’ αυτάς, μετά της συζύγου μου δια το Μόναχον, όπως εξετάσωμεν τα καθέκαστα. Εδώ γίνεται μεγάλη προσπάθεια, όπως με κρατήσουν, και βεβαίως θα έμενον εάν ήμην πεπεισμένος, ότι δύναμαι να παράσχω εις τον τόπον Οποιανδήποτε υπηρεσίαν. Όπως έχουν όμως σήμερον τα πράγματα της σχολής μας (και όπως θα έχουν ακόμη δια πολλά έτη), μου φαίνεται τούτο πάρα πολύ δύσκολον. Δια τούτο αποκλίνω μάλλον υπέρ της αποδημίας. Αντιθέτως, νομίζω, ότι σεις και ο Ιωακείμογλου θα έπρεπε να έλθετε εδώ». 

Το 1927 έγινε μέλος του Geheimarat, του σημαντικότερου συμβουλίου Γερμανών επιστημόνων, που αποτελεί την ύψιστη τιμή για τους Γερμανούς επιστήμονες. Το 1932, επέστρεψε στην έδρα του στη Γερμανία, μετά από μια σειρά διαλέξεων στις ΗΠΑ και το 1938, αποχώρησε λόγω ορίου ηλικίας από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Παρέμεινε στη Γερμανία σε όλη τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και σύμφωνα με την κόρη του, Δέσποινα Καραθεοδωρή-Ροδοπούλου, βοήθησε πολλούς Εβραϊκής καταγωγής επιστήμονες να εγκαταλείψουν τη Γερμανία, οργανώνοντας προσκλήσεις από τα Αμερικανικά πανεπιστήμια, όπου είχε σημαντικούς φίλους και γνωστούς.

Προσφορά στην Ελλάδα

Το 1913 σε συνάντηση του στο εξωτερικό με τον γαμπρό του Γεώργιο Στρέιτ, τον σύζυγο της αδελφής του Ιουλίας, ο Καραθεοδωρή προτείνει να ιδρυθεί Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο Στρέιτ ενθουσιάζεται με την ιδέα και υπόσχεται ότι μόλις επιστρέψει στην Ελλάδα θα ενεργήσει για την υλοποίηση της ιδέας, όμως το 1914 ξέσπασε ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος.

Ιωνικό Πανεπιστήμιο

Το 1919 ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, που βρισκόταν στο Παρίσι για μια ειρηνευτική διάσκεψη, κάλεσε τον Καραθεοδωρή να συζητήσουν τα εκπαιδευτικά προβλήματα της Ελλάδος. Ένα μήνα μετά από κείνη τη συνάντηση ο Καραθεοδωρή υπέβαλε στην ελληνική κυβέρνηση σχέδιο για την ίδρυση ενός νέου Πανεπιστημίου. Το σχέδιο του εγκρίθηκε από τον Βενιζέλο, ο οποίος οραματίστηκε την απελευθερωμένη Σμύρνη ως την έδρα για το δεύτερο ελληνικό Πανεπιστήμιο. Έτσι ο Καραθεοδωρή, που εγκατέλειψε την καθηγητική του έδρα στο Βερολίνο, έφτασε στην Ελλάδα τον Ιούνιο του 1920 και στις 20 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, διορίστηκε επίσημα ως οργανωτής του Πανεπιστημίου της Σμύρνης, το Ιωνικό Πανεπιστήμιο, το «Φως εξ΄ Ανατολών». Στη Σμύρνη η οικογένεια Καραθεοδωρή εγκαταστάθηκε σε περικαλλή κατοικία στη συνοικία Μπουζά και έγραψε τα παιδιά του σε Ελληνικό σχολείο. Ο Καραθεοδωρή ήθελε να αποδείξει ότι η Ελλάδα δεν πήγε στη Μικρά Ασία για να κατακτήσει και να καταδυναστεύσει, αλλά για να μεταλαμπαδεύσει τον πολιτισμό της.

Το υπό ίδρυση Πανεπιστήμιο θα περιλάμβανε:

• Γεωπονικής και Φυσικών επιστημών
• Ανατολικών γλωσσών και πολιτισμού
• Σχολή δημοσίων υπαλλήλων
• Εμπορική
• Χωροσταθμών και εργοδηγών
• Μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο
• Ινστιτούτο υγιεινής
• Δημόσια βιβλιοθήκη.

Με πρωτοβουλία του και χάρη στις γνωριμίες του στη Γερμανία και γενικότερα στην Ευρώπη, κατόρθωσε να αγοραστούν κορυφαία συγγράμματα, τα οποία μεταφέρθηκαν στη Σμύρνη μέσα σε τριάντα έξι κιβώτια. Επιθυμία του ήταν να δημιουργήσει βιβλιοθήκη από 20.000 βιβλία, γιατί τη θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την λειτουργία του Πανεπιστημίου. Με τη βοήθεια του Γεώργιου Ιωακείμογλου, επίσης καθηγητή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου, αγοράστηκαν 8.000 όργανα φυσικής και χημείας από τη Γερμανία, τα οποία μαζί με το υπόλοιπο επιστημονικό υλικό, έφτασαν στη Σμύρνη σε ογδόντα δύο κιβώτια. Φιλοδοξία του αποτελούσε το νέο Πανεπιστήμιο να αναδειχθεί στο κορυφαίο της Ανατολής και προσκάλεσε να διδάξουν σ' αυτό, εκτός από τον Γεώργιο Ιωακείμογλου, τον Φρίξο Θεοδωρίδη, καθηγητή του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης, τον Π. Κυριόπουλο, βοηθό του Γερμανού καθηγητή της χημείας Tamann, τον Θεολόγου Κεσίσογλου, για την έδρα της Αγρονομικής Επιστήμης και άλλους. Γενικός Γραμματέας του Πανεπιστημίου, διορίστηκε ο Νικόλαος Κριτικός, μετέπειτα καθηγητής του Ε.Μ.Π., που υπηρετούσε τότε στη Μεραρχία Κυδωνιών.

Ο Καραθεοδωρή, που είχε και τη στήριξη του Ύπατου Αρμοστή της Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη, μιας απολύτως αμφιλεγόμενης προσωπικότητας, ήταν βέβαιος ότι τον Οκτώβριο του 1922 το Πανεπιστήμιο Σμύρνης θα λειτουργούσε. Το κτιριακό συγκρότημα του Πανεπιστημίου επιλέχθηκε να αναγερθεί στις παρυφές της Σμύρνης, λόγος για τον οποίο διασώθηκε από την πυρκαγιά της πόλεως, και το αποτελούσαν 70 αίθουσες διδασκαλίας, αμφιθέατρο 220 ατόμων, εργαστήρια Φυσικής και Χημείας και τεράστια βιβλιοθήκη.

Εγκατάλειψη της Σμύρνης

Σχεδόν δύο έτη αργότερα τα τραγικά γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής, τον Σεπτέμβριο του 1922, και η γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού, ματαίωσαν την πραγματοποίησή του οράματος του Καραθεοδωρή. Τρεις ημέρες πριν την καταστροφή της Σμύρνης απομάκρυνε την οικογένεια του του από την πόλη και την εγκατέστησε σε μισθωμένο σπίτι στην Σάμο.

Όπως διηγήθηκε ο σχεδιαστής του Πανεπιστημίου Σμύρνης Δημήτρης Δεργαλής στο δημοσιογράφο Θεοδόσιο Δανιηλίδη, στις 23 Αυγούστου 1922 ο Καραθεοδωρή συγκέντρωσε το προσωπικό του Πανεπιστημίου και με τη φωνή του ραγισμένη τους είπε:

«...Φίλοι μου, οι Τούρκοι ένοπλοι έφτασαν προ των πυλών. Δυστυχώς το όραμα της Μεγάλης Ελλάδος για μια ακόμα φορά δύει. Πρέπει όλοι να εγκαταλείψετε το συντομότερο τη Σμύρνη. Έχω έτοιμες συστατικές επιστολές για καθένα από εσάς και λίγα χρήματα από το ταμείο του Πανεπιστημίου. Καλή τύχη και καλή αντάμωση».

Σύμφωνα με μαρτυρίες ο Καραθεοδωρή ήταν ο τελευταίος που εγκατέλειψε την Σμύρνη που καίγονταν από τους τσέτες του Κεμάλ διότι προσπαθούσε να σώσει τα βιβλία και τα όργανα του Πανεπιστήμιου. Πριν οι Τούρκοι εισβάλλουν στην πόλη, κατόρθωσε να διασώσει τη βιβλιοθήκη και πολλά από τα εργαστηριακά όργανα του Ιωνικού Πανεπιστημίου και να τα μεταφέρει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τα βιβλία, τα όργανα φυσικής και χημείας καθώς και το αρχείο του (έγγραφα, επιστολές, λογαριασμοί τραπεζών, προσφορές, αποδείξεις κ.τλ.) παραδόθηκαν στον καθηγητή Δημήτριο Χόνδρο. Το Αρχείο αυτό διατηρήθηκε με μέριμνα τών καθηγητών Μιχαήλ Άναστασιάδη, Θεοδώρου Κουγιουμζέλη και Σαλτερή Περιστεράκη και στη συνέχεια παραδόθηκαν στον καθηγητή και Ακαδημαϊκό Καίσαρα Άλεξόπουλο. Η δωρεά Καραθεοδωρή βρίσκεται μέχρι τις μέρες μας στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Καραθεοδωρή ήταν ο τελευταίος που εξήλθε από την κεντρική θύρα του κτιρίου του Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Οι λυγμοί του συνόδευσαν το γύρισμα του κλειδιού στην πόρτα. Το κλειδί αυτό το παρέδωσε αργότερα, συμβολικά, στον Νικόλαο Πλαστήρα. Γράφει στο προσωπικό του ημερολόγιο ο Θεοδόσης Δανιηλίδης:

«...Ήμουν έτοιμος να αποπλεύσω με μια κατάμεστη βάρκα, όταν είδα στην προκυμαία τον καθηγητή. Του έκανα νόημα να έρθει, αλλά αυτός προσπαθούσε να παρηγορήσει μια γριούλα. Σχεδόν σηκωτό τον πήγα στη βάρκα. Μέχρι να φτάσουμε στο «Νάξος» είχε στραμμένη την κεφαλή του προς τη μεριά της Σμύρνης που καιγόταν. Ήταν αμίλητος και δακρυσμένος..»

Ίδια είναι η εικόνα που κατέγραψε στο έργο του για την Μικρασιατική καταστροφή, ο Τζωρτζ Χόρτον, ο Αμερικανός τότε πρέσβης στη Σμύρνη, ο οποίος γράφει:

«... Ένας από τους τελευταίους Έλληνες που είδα στους δρόμους της Σμύρνης ήταν ο καθηγητής Καραθεοδωρή, πρύτανης του καταδικασμένου Πανεπιστημίου. Μαζί του έφυγε η ενσάρκωση της ελληνικής ιδιοφυΐας, της κουλτούρας και του πολιτισμού στην Ανατολή.»

Πανεπιστήμια Αθηνών & Θεσσαλονίκης

Επιστρέφοντας από τη Μικρά Ασία, το 1922, ανέλαβε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου του ανατέθηκε η διδασκαλία του μαθήματος Στοιχεία των Μαθηματικών, σε πρωτοετείς (!) φοιτητές, απτό δείγμα μικροψυχίας των συναδέλφων του. Την ίδια χρονιά εισηγήθηκε στην τότε κυβέρνηση την άμεση ίδρυση ενός νέου Πανεπιστημίου με την ονομασία «Πανεπιστήμιο Αιγαίου» με έδρα την Μυτιλήνη ή τη Σάμο. Το 1923 ορίστηκε καθηγητής της Μηχανικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, όμως το επόμενο έτος, συγκεκριμένα στις 24 Φεβρουαρίου 1924 εγκατέλειψε και την Ελλάδα, όταν αποδέχθηκε την πρόσκληση του φημισμένου φυσικού Ζόμερφελντ και διαδέχθηκε τον Λίντεμαν στο πανεπιστήμιο του Μονάχου. Στις 26 Νοεμβρίου 1926, ήταν ένα από τα πρώτα μέλη της Ακαδημίας Αθηνών που εκλέχθηκαν, μαζί με τους Δημήτριο Καμπούρογλου και Γεώργιο Στρέιτ.

Το 1930 με πρόσκληση πάλι του Ελευθέριου Βενιζέλου, ανέλαβε καθήκοντα κυβερνητικού επιτρόπου στα Πανεπιστήμια Αθηνών και Θεσσαλονίκης προκειμένου να βοηθήσει στην αναδιοργάνωση του πρώτου και την οργάνωση του δεύτερου. Σχετικά, υπέβαλε πρόταση στην Ελληνική κυβέρνηση η οποία δημοσιεύθηκε αυτοτελώς υπό τον τίτλο: “Η αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου Αθηνών”. Εκτός από τα καθήκοντά του ως κυβερνητικός εκπρόσωπος, συμμετείχε με απόλυτη τάξη στις συνεδριάσεις της Ακαδημίας Αθηνών ενώ υπήρξε τακτικό μέλος και από το 1930 Επίτιμος Πρόεδρος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας και το 1931 του απονεμήθηκε ο τίτλος του επίτιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Το καλοκαίρι του 1932, ενώ η οικογένεια Καραθεοδωρή βρίσκονταν σε διακοπές στην κατοικία της στο Μόναχο της Γερμανίας, ο Καραθεοδωρή έλαβε επιστολή την οποία έφερε την υπογραφή διοικητικού υπαλλήλου με το βαθμό του Γραμματέα Γ' του Υπουργείου Παιδείας που του έκανε γνωστό ότι από την 26 Ιουλίου 1932 παύεται από τη θέση του κυβερνητικού επιτρόπου των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης. Η απόλυσή του έγινε από την κυβέρνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Το 1934 αναδείχθηκε πρόεδρος της τιμητικής επιτροπής του Α' Διαβαλκανικού Μαθηματικού Συνεδρίου που έγινε, από τις 2 έως τις 9 Σεπτεμβρίου, στην Αθήνα. Το 1937 ο Καραθεοδωρή επισκέφθηκε για τελευταία φορά την Ελλάδα και σε μια εκδήλωση για τα 100 χρόνια της Ελληνικής Αρχαιολογικής Εταιρείας έδωσε μια διάλεξη με τίτλο «Καμπυλότητα και απόσταση των κιόνων του Παρθενώνα στην Ακρόπολη».

Διαλέξεις στις Η.Π.Α.

Τον Αύγουστο του 1927 ο Καραθεοδωρή προσκλήθηκε, μαζί με τη σύζυγο του, από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και την Αμερικανική Μαθηματική Εταιρεία για μια σειρά 20 διαλέξεων. Κατέπλευσε στις Η.Π.Α. με το υπερωκεάνιο «Aquitania», στις 25 Ιανουαρίου 1928, όπου έγινε δεκτός με μεγάλο σεβασμό και ενθουσιασμό. Έδωσε διαλέξεις για 6 μήνες στο Χάρβαρντ και αργότερα επισκέφθηκε πανεπιστήμια στο Λος Άντζελες, στην Ουάσιγκτον, το Σαν Φρανσίσκο και τη Νέα Υόρκη. Τις διαλέξεις του παρακολούθησαν εκατοντάδες επιστήμονες σε χώρους διδασκαλίας, όπως το Πανεπιστήμιο Πρίνστον, το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, το Πανεπιστήμιο του Τέξας στο Ώστιν και άλλα.

Τον Οκτώβριο του 1936 επισκέφθηκε εκ νέου τις Η.Π.Α., προσκεκλημένος από πέντε πανεπιστήμια. Τότε πήγε στον Παναμά και στον Καναδά. Εκτός από τις μαθηματικές διαλέξεις πού έδωσε πραγματοποίησε και ομιλίες στις Ελληνικές κοινότητες σχετικά με τα Ελληνικά θέματα. Στη διάρκεια ενός ταξιδιού στο Λος Άντζελες έγραψε το διάσημο άρθρο του «The most general transformation of plane regions which transform circles into circles (Ο πιο γενικός μετασχηματισμός των περιοχών του επιπέδου που μετασχηματίζουν τους κύκλους σε κύκλους)». Στον εορτασμό για τα 300 χρόνια του Χάρβαρντ, στις 31 Αυγούστου 1936, έδωσε διάλεξη με τίτλο «The beginning of research in the calculus of variations (Η αρχή της έρευνας στον λογισμό των μεταβολών)».

Β' Παγκόσμιος πόλεμος

Κατά τη διάρκεια του πολέμου (1939-1944) ο Καραθεοδωρή, που παρέμεινε στη Γερμανία, εργάσθηκε σκληρά χάρη στην τεράστια δημιουργική ωριμότητά του αλλά και στο γεγονός ότι ήθελε με την εργασία του να τραβήξει τη σκέψη του από τα τραγικά γεγονότα που έβλεπε, μάθαινε ή βίωνε. Παράλληλα, δεν διέθετε επαφές ή γνωριμίες με πολίτες στη Γερμανική ύπαιθρο που θα μπορούσαν να τον προμηθεύσουν με τρόφιμα ενώ δεν επιθυμούσε επαφή με μαυραγορίτες. Ο καθηγητής H. Tietze σημειώνει:

«...Αν και οι χαλεπές στερήσεις των τελευταίων πολεμικών ετών και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου δεν αγνόησαν ούτε τον Καραθεοδωρή και του άφησαν έντονα ίχνη από το πέρασμά τους, αυτός συνέχισε χωρίς διάλειμμα τις επιστημονικές του έρευνες».

Στις 14 Φεβρουαρίου 1943 ο Καραθεοδωρή κατάφερε να μεταβεί στο Γκέτιγκεν για να παραστεί στην κηδεία του D. Hilbert, όπου σε κλίμα μεγάλης συγκίνησης εκφώνησε τον επικήδειο λόγο ως εκπρόσωπος των Γερμανών και μη μαθηματικών. Στις 10 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους ο πρύτανης του πανεπιστημίου του Freiburg, Eilhelm Suss κάλεσε τον Καραθεοδωρή σε μια τετραήμερη συνάντηση μαθηματικών που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο. Στη διάρκεια των ταπεινών γευμάτων που τα διέκοπταν συνεχείς συμμαχικοί βομβαρδισμοί, γίνονταν ενημερωτικές συζητήσεις για παλιές και νέες θεωρίες, για παλιά και νέα βιβλία.

Στις 13 Σεπτεμβρίου, ο Suss οργάνωσε ένα μικρό δείπνο για να εορταστούν, παρά τους βομβαρδισμούς, τα εβδομήντα έτη του Καραθεοδωρή. Την επόμενη ημέρα ο Καραθεοδωρή αποχαιρέτησε τους φίλους του επιστρέφοντας στο Μόναχο κοντά στην άρρωστη γυναίκα του και τον ανάπηρο γιό του. Το ίδιο έτος η Ευφροσύνη υπέστη ημιπληγία, από μια καρδιακή προσβολή. Όταν, το 1945, οι βομβαρδισμοί έγιναν σφοδροί και παρατεταμένοι ο Καραθεοδωρή αναγκάστηκε να μεταφέρει τη γυναίκα του στο υπόγειο του σπιτιού, το οποίο διευθέτησε έτσι ώστε να μπορεί να κατοικείται).

Μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, διάφορα Αμερικανικά πανεπιστήμια τον προσκάλεσαν για να εγκατασταθεί και να διδάξει στις Η.Π.Α., όμως προτίμησε να μείνει στη Γερμανία, αφού ήταν ηλικιωμένος και είχε ήδη αποβιώσει η σύζυγος του.

Σχέση με τον Αϊνστάιν

Η σχέση του Καραθεοδωρή με τον Αϊνστάιν ενθαρρύνθηκε από τον πατέρα της Κβαντικής Θεωρίας Γερμανό Εβραίο φυσικό Μαξ Πλανκ, ο οποίος τους είχε θέσει υπό την προστασία του και ενθάρρυνε τη σύσφιξη των σχέσεων τους. Στο χώρο της φημολογίας κινούνται όσες απόψεις υποστηρίζουν ότι η συμβολή του Καραθεοδωρή στην ολοκλήρωση τόσο της ειδικής, όσο και της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας, ήταν πολύ σημαντική. Σύμφωνα με αυτές ο Αϊνστάιν οικειοποιήθηκε τη Θεωρία της Σχετικότητας (Ειδικής και Γενικής) από τον Καραθεοδωρή. Το 1905 ο Αϊνστάιν παρουσίασε την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, την εποχή που ο Καραθεοδωρή έχοντας ολοκληρώσει τη διδακτορική του διατριβή, αναζητούσε εργασία ενώ το 1916, ο Αϊνστάιν παρουσίασε τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας.

Εκείνο το έτος, που ο Αϊνστάιν δημοσίευσε την εργασία του στο περιοδικό «Annalen der Physik» με τον τίτλο «Die grundlagen der allgemeinen Relativitatstheorie», πολλοί είπαν ότι η συμβολή και η βοήθεια του Καραθεοδωρή στην επεξεργασία των μαθηματικών σχέσεων της θεωρίας αυτής, ήταν πολύ μεγάλη. Σύμφωνα με άλλη άποψη, μια προχωρημένη εργασία του Καραθεοδωρή σχετικά με τον χωρόχρονο, έχει εξαφανιστεί από τα ράφια όλων των βιβλιοθηκών. Το ίδιο έτος ο Καραθεοδωρή έλαβε μια επιστολή από το Ισραήλ με αποστολέα τον Αϊνστάιν ο οποίος έγραφε μεταξύ άλλων:

«Αν θέλετε να μπείτε στον κόπο να μου εξηγήσετε ακόμη και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα βρείτε έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Αν όμως λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα σταθώ μπροστά σας με σταυρωμένα χέρια. Πίσω από αυτό υπάρχει κρυμμένο κάτι που είναι αντάξιο του ιδρώτα των καλυτέρων».

Πολύ σημαντική επιστολή, μία από τις δέκα που διασώθηκαν, ήταν αυτή που έστειλε στον Αϊνστάιν ο Καραθεοδωρή από τη Θεσσαλονίκη το 1930, με την οποία του ζητά να συναντήσει τον Αμερικανό διπλωμάτη Henry Morgenthau, ένθερμο φιλέλληνα, που ήθελε να τον δει στο Βερολίνο. Στην επιστολή αυτή ο Καραθεοδωρή αναφέρει ότι ο Αμερικανός διπλωμάτης Χένρι Μοργκεντάου (Henry Morgenthau) ήθελε να συναντήσει τον Αϊνστάιν και, επειδή δεν τον γνώριζε προσωπικά, ζήτησε από τον Καραθεοδωρή, που ήταν φίλος του Αϊνστάιν, να κανονίσει μια συνάντηση στο Βερολίνο. Ο Καραθεοδωρή αναφέρει στο γράμμα ότι δεν μπορούσε να αρνηθεί αυτή την εξυπηρέτηση στον Μοργκεντάου, ο οποίος διετέλεσε πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη την εποχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Έχει γραφτεί ότι ο Αϊνστάιν στην τελευταία του συνέντευξη, το 1955, είπε:

«Κύριοι ζητήσατε να σας απαντήσω σε χίλια δύο πράγματα, κανείς όμως δεν θέλησε να ρωτήσει ποιος ο δάσκαλος μου, ποιος μου έδειξε και μου άνοιξε τον δρόμο προς την ανώτερη μαθηματική επιστήμη και έρευνα. Και για να μην σας κουράσω, σας λέω απλά, χωρίς λεπτομέρειες, ότι μεγάλος δάσκαλος υπήρξε ο αξεπέραστος Έλληνας Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, στον οποίο εγώ προσωπικά αλλά και η μαθηματική επιστήμη, η σοφία του αιώνα μας, χρωστάμε τα πάντα».

Όμως, η τελευταία συνέντευξη του Αϊνστάιν δόθηκε στο Princeton το 1953 και σε αυτή δεν αναφέρθηκε καθόλου στον Καραθεοδωρή, αλλά έκανε εκτενείς αναφορές στον πυρηνικό αφοπλισμό και την ειρήνη. Από επίσημα έγγραφα και πηγές, δεν προκύπτει ότι ο Εβραίος επιστήμονας, ο οποίος πέθανε το 1955, έδωσε κάποια συνέντευξη τύπου το έτος του θανάτου του όμως είναι γνωστό ότι θαύμαζε τον Καραθεοδωρή: «Er ist ein feiner Mensch» («Είναι ένας υπέροχος άνθρωπος»), έλεγε. Και όταν πληροφορήθηκε τον θάνατο του, είπε: «This is a great loss for mathematical science, physics and the wisdom of our century» («Αυτή είναι μια μεγάλη απώλεια για τη μαθηματική επιστήμη, τη φυσική και τη σοφία του αιώνα μας»).

Για την σχέση του Καραθεοδωρή με τον Αϊνστάιν η κόρη του Καραθεοδωρή, η Δέσποινα, σε συζήτηση με τους μαθηματικούς Βαγγέλη και Ρούλα Σπανδάγου, στις 16 Ιανουαρίου 2000, είπε:

«...Ο πατέρας μου είχε μια επιστημονική αλληλογραφία και αμοιβαία αναγνώριση με τον Αϊνστάιν που διήρκησε μέχρι τον θάνατό του. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο δεν θα υπήρχε λόγος διατηρήσεως της φιλίας αυτής.»

Επιστημονικό έργο

Ο Καραθεοδωρή συνέγραψε 232 περίπου εργασίες από τις όποιες δημοσιεύθηκαν οι 165. Οι επιστημονικές εργασίες του αναφορικά με τη μαθηματική ανάλυση και τη γεωμετρία, το λογισμό των μεταβολών και τη μαθηματική απεικόνιση, τη θερμοδυναμική και τη γεωμετρική οπτική, τη θεωρία των συνόλων και τη θεωρία της σχετικότητας θεωρούνται έρευνες εξαίρετης έμπνευσης, οι οποίες τον κατέστησαν έναν από τους κορυφαίους της μαθηματικής διανοήσεως σε παγκόσμιο επίπεδο. Μεταξύ των σημαντικότερων έργων του συγκαταλέγονται τα:

• «Η Αίγυπτος», το πρώτο του βιβλίο γραμμένο στη διάρκεια της παραμονής του στην Αίγυπτο, το οποίο εκδόθηκε από τον «Σύλλογο προς Διάδοση Οφέλιμων Βιβλίων», τον όποιο διηύθυνε ο Δημήτριος Βικέλας, επιχειρηματίας, συγγραφέας και πρώτος πρόεδρος της Ελληνικής Ολυμπιακής Επιτροπής.
• «Έρευνα επί των βάσεων της Θερμοδυναμικής», το 1909, δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό «Mathematische Annalen».

Στην εργασία του πρότεινε μια διαφορετική διατύπωση του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής από τη μεριά της μαθηματικής επιστήμης: «...σε κάθε κατάσταση θερμοδυναμικής ισορροπίας ενός συστήματος υπάρχουν μερικές απείρως γειτονικές καταστάσεις ισορροπίας στις οποίες δεν μπορούμε να φτάσουμε με αδιαβατικές μεταβολές». Η διατύπωση αυτή είναι γνωστή ως «Αρχή Καραθεοδωρή».

• «Διαλέξεις περί Πραγματικών Συναρτήσεων», το 1918,
• «Λογισμός των Μεταβολών και των Μερικών Διαφορικών Εξισώσεων», το 1935 και
• «Γεωμετρική Οπτική», το 1937.

Υπήρξε μέλος των ακαδημιών Βερολίνου (1919), Γκέτινγκεν (1920), Μονάχου (1925), Κολωνίας (1926), Αθηνών (1927) και Ρώμης (1929). Παράλληλα ήταν μέλος πολλών επιστημονικών εταιρειών από τις οποίες δεσπόζουσα θέση είχε, εκείνη την εποχή, η εταιρεία «Del Lincei di Roma». Μετά την συνταξιοδότηση του και ως το τέλος της ζωής του έγραψε 17 επιστημονικές εργασίες, από τις οποίες δημοσίευσε της 10, καθώς και 3 βιβλία. Ασχολήθηκε επίσης με εκδόσεις ή επανεκδόσεις βιβλίων του ενώ πολυάριθμα είναι τα σύντομα άρθρα που δημοσίευσε και οι διαλέξεις που έδωσε.

Τελευταία χρόνια

Μετά την πτώση του Τρίτου Γερμανικού Ράιχ, τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας και την επικράτηση των Συμμάχων η ζωή στη χώρα έγινε εξαιρετικά δύσκολη όψι μόνο για τους Γερμανούς αλλά και για τους ξένους που κατοικούσαν στη χώρα. Ό Καραθεοδωρή έχασε όλες τις καταθέσεις που διέθετε στο εξωτερικό. Έσωσε όμως, το σπίτι του στο Μόναχο, τη μεγάλη βιβλιοθήκη του και τα έργα τέχνης, όμως έμεινε χωρίς οικονομικούς πόρους, διότι σταμάτησε η καταβολή της συντάξεως του και περιήλθε σε ένα ιδιότυπο καθεστώς ελέγχου και περιορισμού των κινήσεων του από τις Αμερικανικές αρχές κατοχής της Γερμανίας. Τα χρόνια αυτά τον Καραθεοδωρή και τη γυναίκα του συντηρούσε ο γιός τους Στέφανος, που είχε μετατρέψει το σπίτι του σε φροντιστήριο παραδόσεως ιδιαίτερων μαθημάτων. Οι μαθητές πλήρωναν τα δίδακτρα σε τρόφιμα ή σε διάφορα άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Ή κόρη τους Δέσποινα δεν μπορούσε να τους στείλει χρήματα, λόγω των απαγορεύσεων που είχαν επιβάλει οι Συμμαχικές αρχές κατοχής της Γερμανίας.

Στη διάρκεια αυτής της περιόδου υπέβαλλε συνεχείς αιτήσεις να του χορηγηθεί άδεια μετακινήσεως και εξόδου από τη Γερμανία οι οποίες απορρίφθηκαν. Ο Καραθεοδωρή ήδη είχε ασθενήσει και νοσούσε σοβαρά πάσχοντας από προστατίτιδα για την οποία είχε νοσηλευθεί και χειρουργηθεί. Στις 2 Οκτωβρίου του 1946, επτά μήνες μετά την υποβολή της, ευδοκίμησε μία αίτηση του και επιτράπηκε μόνο στον ίδιο να ταξιδέψει στη Ζυρίχη, όπου συναντήθηκε, μετά από πολλά έτη, με την Δέσποινα Σκούταρη, την κόρη του, που εκείνη την εποχή ζούσε με τον τότε σύζυγο της μοιράζοντας το χρόνο της ανάμεσα στην Ταγκανίκα και την Ελλάδα και δεν της επιτράπηκε να ταξιδέψει στη Γερμανία. Στις 25 Οκτωβρίου επέστρεψε βιαστικά στο Μόναχο, λόγω της επιδεινώσεως του χρόνιου καρδιακού προβλήματος της συζύγου του η οποία εξ αιτίας2 αυτού του νοσήματος απεβίωσε λίγους μήνες αργότερα. Στις 16 Δεκεμβρίου του 1949 έδωσε το τελευταίο παρόν στα μαθηματικά στην τελευταία διάλεξη της ζωής του με θέμα: «Περί μήκους και επιφάνειας» (Ober Lange und Oberflache).

Απόγονοι Κων. Καραθεοδωρή

Ο Στέφανος, ο γιος του Κωνσταντίνου, παρά την αναπηρία του απόρροια πολιομυελίτιδας, συγκέντρωσε με επιμέλεια και το 1957 εξέδωσε στα Γερμανικά το μαθηματικό έργο (βιβλία, άρθρα, κλπ.) του πατέρα του. Η κόρη του Κωνσταντίνου, η Δέσποινα Καραθεοδωρή-Ροδοπούλου, γεννήθηκε, το 1909, στο Μπρέσλαου (σήμερα Βρότσλαβ) και μεγάλωσε στη Γερμανία. Το 1937 παντρεύτηκε με τον Θεόδωρο Σκούταρη και τον Αύγουστο του 1939 ε το σύζυγό της και τον ηλικίας έξι μηνών γιο τους επισκέφθηκαν τους Καραθεοδωρή στο Μόναχο. Εκεί μία φίλη της τη συμβούλευσε να φύγει από τη Γερμανία, διότι επίκειται η κήρυξη πολέμου. Έτσι, κατέφυγαν το Σεπτέμβριο του 1939 στη Ζυρίχη κι από εκεί στην Αθήνα όπου η Δέσποινα πρόσφερε τις υπηρεσίες εθελόντριας αδελφής του Ε.Ε.Σ., κοντά στη Χρυσολωρά, ενώ ο σύζυγός της επιστρατεύθηκε και πολέμησε στην Αλβανία.

Το 1941 η Δέσποινα με την οικογένειά της κατέφυγε, μέλη του τελευταίου Convoy που αναχώρησε από την Αθήνα, στην Ταγκανίκα, τη σημερινή Τανζανία. Κατά το διάστημα 1940-1945 μάθαινε νέα για τους γονείς της μέσω του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού. Η Δέσποινα έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής της μέχρι το θάνατό της στις 12 Νοεμβρίου 2009, στην Ελλάδα, στην πολυτελή συνοικία της Αθήνας Παλαιό Ψυχικό, κοντά στην πολωνική πρεσβεία. Η Δέσποινα παντρεύτηκε σε πρώτο γάμο τον Θεόδωρο Σκούταρη, Έλληνα ομογενή που κατοικούσε στην Ταγκανίκα και σε δεύτερο γάμο με τον πολιτικό, πρόεδρο της βουλής και υπουργό, Κωνσταντίνο Ροδόπουλο με τον οποίο απέκτησε ένα παιδί, το Στέφανο.

Μετά το 1950 και την οριστική εγκατάσταση της στην Ελλάδα, από τη Γερμανία, μοίραζε τη ζωή της μεταξύ της κατοικίας της στην Αθήνα και σε ένα κτήμα στη Παραλία Σκοτίνας στην Πιερία συγγράφοντας βιβλία με θέμα τον διάσημο πατέρα της, όπως

• «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο σοφός Έλλην του Μονάχου» (μαζί με τη Δέσποινα Βλαχοστεργίου-Βασβατέκη), ενώ επιμελήθηκε την έκδοση της βιογραφίας του πατέρα της στα ελληνικά.
  

Η Δέσποινα πέθανε τον Νοέμβριο του 2009 και με τον θάνατό της εξέλιπε το όνομα της οικογένειας Καραθεοδωρή.

Μεταθανάτιες τιμές

Το 1973, διαρκούσης της Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου και στη διάρκεια της Πρωθυπουργίας του Γεωργίου Παπαδόπουλου, η Ελληνική Μαθηματική Εταιρία διοργάνωσε διεθνές συμπόσιο για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του και το 2000 το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης διοργάνωσε παγκόσμιο συνέδριο Μαθηματικών για τα 50 χρόνια από τον θάνατο του. Επίσης, στην πόλη της Κομοτηνής έχει στηθεί ανδριάντας του, με πρωτοβουλία του εκεί παραρτήματος της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρίας, καθώς και στο Περιστέρι Αττικής. Προτομή του ανεγέρθηκε στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, ενώ σε πολλές οδούς ελληνικών πόλεων έχει δοθεί το όνομα του.

Ο Σύλλογος Ελλήνων Επιστημόνων Βερολίνου, το κτίριο Διοίκησης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το Γυμνάσιο Παλαιού Ψυχικού, το 4ο Λύκειο Γαλατσίου και το 30ό Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης φέρουν το όνομα «Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή». Το 1999 το Πανεπιστήμιο του Μονάχου, τον ανακήρυξε «κορυφαία πνευματική προσωπικότητα του 20οῦ αιώνα» ενώ το 2002 το Μαθηματικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Μονάχου έδωσε το όνομά του σε μια από τις αίθουσες διαλέξεων ονομάζοντάς την Αίθουσα Διαλέξεων Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.

Στις 13 Σεπτεμβρίου 2003, στη διάρκεια του Φεστιβάλ Επιστήμης της Κάτω Σιλεσίας, στο κτίριο του Ινστιτούτου Μαθηματικών του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Βρότσλαβ, ο καθηγητής Tadeusz Luty, Πρύτανης του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου του Βρότσλαβ, και ο Σύμβουλος Πρεσβείας Βασίλειος Τόλιος, εκπρόσωπος του Πρέσβη της Ελλάδας, αποκάλυψαν αναμνηστική πλάκα αφιερωμένη στον Καραθεοδωρή. Η μαρμάρινη πλάκα χρηματοδοτήθηκε από Έλληνες αποφοίτους των πανεπιστημίων του Βρότσλαβ για την 130ή επέτειο από τη γέννηση του επιστήμονα.

Μουσείο Καραθεοδωρή

Το Μουσείο Καραθεοδωρή ιδρύθηκε και λειτουργεί στην Κομοτηνή. Στους χώρους του εκτίθενται βιβλία, χειρόγραφες επιστολές από και προς τους Einstein, Rosenthal, Kneser, αυθεντικά έγγραφα, φωτογραφίες της οικογένειας Καραθεοδωρή και άλλα τεκμήρια. Ο Αναπτυξιακός Οργανισμός «Κ. ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Α.Ε.», του Δήμου Μαρωνείας-Σαπών, πήρε το όνομά του από τον μεγάλο μαθηματικό τιμής ένεκεν. Στο φύλλο της ημερήσιας Αθηναϊκής εφημερίδος «Νέα» που κυκλοφόρησε το Σαββατοκύριακο 27-28 Απριλίου 2002 περιλάμβανε δισέλιδο αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή. Τη μορφή του φέρουν τα αναμνηστικά ελληνικά νομίσματα των 2 ευρώ που κοπήκαν και κυκλοφόρησαν το 2023 για να τιμηθεί η επέτειος των 150 ετών από τη γέννηση του Καραθεοδωρή.

Μνήμη Καραθεοδωρή

Ο Καραθεοδωρή -ο «Σοφός Έλληνας του Μονάχου» μια ταλαντούχα και πολυσχιδής προσωπικότητα- διακρίνονταν για την πηγαία και άδολη ευγένεια του, τη σεμνότητα, την μετριοφροσύνη, είναι χαρακτηριστικό πως όταν αναφέρονταν στο θεώρημα Καραθεοδωρή έλεγε «σύμφωνα µε το θεώρημα που έχω την τιμή να φέρω το όνομα του», την πραότητα και το χιούμορ του. Ήταν αξιαγάπητος και γλυκομίλητος, πατριώτης λάτρης της ιδέας της μεγάλης Ελλάδος και των ελληνοχριστιανικών ιδεωδών, ευσεβής Χριστιανός και εξαίρετος άνθρωπος µε Ελληνοπρεπή ανατροφή.

Το βεληνεκές της πνευματικής του εμβέλειας έγινε ξεκάθαρο, ακόμη, από τα μαθητικά του χρόνια. Σε τετράδιο μαθημάτων του υπάρχει σημείωση του Ιουλίου Βερν η οποία αναφέρει:

«Στον κ. Kostia Καραθεοδωρή πανευτυχής που μπόρεσα, περνώντας από τις Βρυξέλες, να αφήσω αυτήν την μαρτυρία όλης μου τις συμπάθειας.»

Ο Καραθεοδωρή υπήρξε ένας από τους κορυφαίους μαθηματικούς της εποχής του με διεθνή αναγνώριση και το επιστημονικό του έργο, γραμμένο και δημοσιευμένο σχεδόν εξ ολοκλήρου στη Γερμανική γλώσσα, καλύπτει ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών ενδιαφερόντων ενώ είχε μία πολυδιάστατη ταυτότητα, αφού ήταν ταυτόχρονα Φαναριώτης, Έλληνας και Γερμανός, επιλέγοντας, μάλλον, τον ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ των πολιτισμών αυτών. Στη διάρκεια της μακροχρόνιας παραμονής του στο εξωτερικό, τίμησε την Ελλάδα ως διαπρεπής κορυφαίος επιστήμονας, πολιτισμένος άνθρωπος, ανιδιοτελής οραματιστής και πιστός πατριώτης. Η διακριτικότητα, η ευγένεια, η σεμνότητα και η ανεπιτήδευτη συμπεριφορά υπήρξαν τα χαρακτηριστικά που τον συνόδευαν καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του και ουδέποτε υπερηφανεύτηκε για τον εαυτό του, τα επιτεύγματα ή τις διακρίσεις του.

Η επιλογή του να παραμείνει στη Γερμανία κατά την περίοδο της διακυβερνήσεως της από το εθνικιστικό καθεστώς και τον Αδόλφο Χίτλερ προκάλεσε διχογνωμίες στις απόψεις γνωστών και φίλων του σχετικά με το πρόσωπό του. Ο Καραθεοδωρή με τη στάση ζωής του απέδειξε ότι δεν φοβόταν τις μεγάλες αλλαγές, αρχικά όταν αποφάσισε να φύγει από το Βερολίνο και να πάει στη Σμύρνη, στη συνέχεια με την προσπάθεια του να εγκαταλείψει τα ελληνικά ιδεώδη, ώστε να προσαρμοσθεί στα νέα δεδομένα της ναζιστικής Γερμανίας, προσπαθώντας βέβαια να παραμένει μετριοπαθής και να αποφεύγει τις ακρότητες ή τους φανατισμούς.

Έζησε επί δεκαετίες στο Μόναχο, όπου και αποτελούσε ενεργό μέλος της Ελληνορθόδοξης κοινότητας στην εκκλησία του Salvator-Kirche και υπήρξε μέλος της τοπικής εκκλησιαστικής επιτροπής με πλούσια δράση στα κοινά ενώ υπερασπίστηκε το ναό από μία ρωσική ορθόδοξη ομάδα που σκόπευε να τον αφαιρέσει από τους Έλληνες. Σύμφωνα με την διήγηση της κόρης του:

«.ήταν ένας ευσεβής χριστιανός. Κάθε Κυριακή πηγαίναμε στην εκκλησία, στον ελληνορθόδοξο ναό του Αγίου Γεωργίου του Μονάχου. Μετά τη θεία λειτουργία ένας αρχιμανδρίτης έκανε κατήχηση στα μικρά παιδιά, μεταξύ των οποίων σ’ εμένα και στον αδελφό μου. Ο πατέρας μου ήταν Έλληνας. Αγαπούσε την πατρίδα. Και λέγοντας πατρίδα εννοώ τη Μεγάλη Ελλάδα όπως την είχε φανταστεί το γένος Καραθεοδωρή. Στο σπίτι μιλούσαμε μόνο ελληνικά. Ο πατέρας μας μιλούσε μ’ ενθουσιασμό για την Αρχαία Ελλάδα. Αισθανόταν υπερήφανος που ήταν Έλληνας...».

Η σύζυγος του, η Ευφροσύνη, πέθανε στις 29 Ιουλίου του 1947 και τάφηκε στο νεκροταφείο του Μονάχου. Ο Καραθεοδωρή τοποθέτησε στον τάφο της έναν υπερμεγέθη κίονα Ιωνικού ρυθμού εκφράζοντας το ανεκπλήρωτο όραμά του, το «Φως εξ Ανατολών» το Πανεπιστήμιο Σμύρνης, που τον ακολουθούσε ως το τέλος της ζωής του. Στον ίδιο τάφο τοποθετήθηκε και ο ίδιος το 1950. Δεκαετίες μετά το θάνατό του, η κόρη του δήλωσε ότι μόνο κατά τη διάρκεια της κηδείας του πατέρα της συνειδητοποίησε πόσο σπουδαίος άνθρωπος ήταν ο πατέρας της. Ο πρωτοπρεσβύτερος του οικουμενικού θρόνου Απόστολος Μαλαμούσης, εξέφρασε την επιθυμία και ανέλαβε την πρωτοβουλία να μεταφερθεί ο κίονας, μετά τη λήξη του μακροχρόνιου συμβολαίου ενοικίασης του τάφου, και να τοποθετηθεί στον στον προαύλιο χώρο της ελληνικής εκκλησίας. Η δισέγγονη του Καραθεοδωρή, η Δέσποινα Σκούταρη, έδωσε τη συγκατάθεσή της, ο κίονας μεταφέρθηκε και τα αποκαλυπτήρια πραγματοποιήθηκαν το 2019 με κοινή ελληνοβαυαρική τελετή .

Εξωτερικές συνδέσεις

• [Σύνδεσμος Φίλων & Μουσείο Καραθεοδωρή]
• [Αναπτυξιακός Οργανισμός «Κ. ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Α.Ε.» Δήμος Μαρωνείας-Σαπών]
• [Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, ο μεγάλος Έλληνας μαθηματικός Video, Youtube]
• [Καραθεοδώρη, Κωνσταντίνος (1873-1950)]
• [«Ο εμπνευσμένος Έλληνας Μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (1873-1950)»]
• [Καραθεοδωρής - Αϊνστάιν: Ποιες οι σχέσεις μεταξύ των κορυφαίων επιστημόνων; protothema.gr]
• [Κων. Καραθεοδωρή Video, Εκπομπή «Ανιχνεύσεις», Παντελής Σαββίδης]
• [Ευκλείδης & Καραθεοδωρή: Δύο μεγάλοι Έλληνες μαθηματικοί]

Βιβλιογραφία

• «Το Γένος Καραθεοδωρή», το 1989, Τάκης Χρ. Τσονίδης, εκδόθηκε από τον πολιτιστικό σύλλογο Νέας Βύσσας «Στέφανος Καραθεοδωρής» .

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org