Αντώνιος Σώχος

Ο Αντώνιος Σώχος. Έλληνας εθνικιστής, σημαντικός γλύπτης με διεθνή αναγνώριση, ένας από τους χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους της γενιάς του 1930 ο οποίος εμπνεόταν από τη μυθολογία, τους θρύλους και τις Ελληνικές λαϊκές παραδόσεις, Ακαδημαϊκός στην Β' Τάξη Γραμμάτων και Καλών Τεχνών της Ακαδημίας Αθηνών, καθηγητής της πλαστικής και γλυπτικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, γεννήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 1888 στο χωριό Υστέρνια στο νησί της Τήνου και πέθανε την Τετάρτη 25 Ιουνίου 1975 στην Αθήνα, μετά από πολύμηνη ασθένεια. Η κηδεία του τελέστηκε την Πέμπτη 26 Ιουνίου στον Μητροπολιτικό ναό των Αθηνών. Η σορός του μεταφέρθηκε και τάφηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Υστέρνια της Τήνου.

Αντώνης Σώχος

Ήταν έγγαμος.

Βιογραφία

Ο Αντώνης Σώχος που κατάγονταν από οικογένεια με μεγάλη παράδοση στο χώρο της γλυπτικής, ανήκε στην 5η γενιά γλυπτών της οικογενείας του καθώς γλύπτες ήταν ο προπάππος, ο παππούς, ο πατέρας και ο θείος του, πρώτος εξάδελφος του πατέρα του, ο επίσης γνωστός γλύπτης Λάζαρος Σώχος. Η οικογένεια του Αντώνη Σώχου ήταν εγκατεστημένη στην Πάτρα, όπου ο πατέρας του, Λάζαρος Σώχος (γνωστός ως Μοροζίνης) , διατηρούσε μαρμαρογλυφείο. Ο Αντώνης μεγάλωσε στην Πάτρα κι άρχισε την καλλιτεχνική σταδιοδρομία του στο οικογενειακό μαρμαρογλυφείο, ενώ το 1908 ήρθε στην Αθήνα και γράφηκε στο τρίτο έτος της Σχολής Καλών Τεχνών, εξαιτίας των πρακτικών του γνώσεων. Ο Αντώνης Σώχος από το 1908 μέχρι το 1914 σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών με καθηγητή τον Γεώργιο Βρούτο.

Υπήρξε ο πρώτος Έλληνας γλύπτης που είδε με συμπάθεια και αγάπη το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά τον οποίο επισκέφθηκε το 1914 στην Τήνο και δημοσίευσε κείμενο για τον Χαλεπά στο Αθηναϊκό περιοδικό «Ελλάς», στο οποίο γράφει για τη ζωή τού Χαλεπά στον Πύργο της Τήνου: «....Βιαστικός, σκυφτός, με το σακάκι του ριγμένο στον ώμο, γυρίζει μέσα στους μαρμαροστρωμένους δρόμους του μικρού χωριού του, σαν κάτι να γυρεύει-ο νους του μέσα σε λαγκάδια σκοτεινά και σε αβύσσους περπατεί. ...{...}... Στέκεται στο καφενείο, χαράζει δυο-τρεις γραμμές απάνου στου τραπεζιού το μάρμαρο, για να φύγει και έπειτα λυπημένος, γιατί το βλέπει κι αυτός πως οι γραμμές που ‘συρε δε μοιάζανε με τις παλιές του κονδυλιές. Ημέρες πολλές κλεισμένος μέσα στο κάτασπρο και ποιητικό σπιτάκι του, πλάθει, πλάθει μελαγχολικά τον κόκκινο πηλό του-για να ιδεί ο διαβάτης που περνά έπειτα σε λίγο, σκορπισμένο σ’ αμέτρητα ξερά κομμάτια, μέσα στα όμορφα λουλούδια της αυλής του, το άψυχο αυτό της γης ζυμάρι και αυτόν τον δυστυχισμένο με μια μεγάλη στάμνα στον ώμο να κουβαλάει νερό στις γειτονιές». Ο Σώχος, που το 1913 συμμετείχε σε Πανελλήνια έκθεση, συμπλήρωσε τις σπουδές του κοντά στον Jean Boucher στην Σχολή Καλών Τεχνών και στην Σχολή Διακοσμητικών Τεχνών στο Παρίσι όπου παρέμεινε από το 1919 μέχρι το 1921, χρονιά που πραγματοποίησε εκεί την πρώτη του ατομική έκθεση για την οποία απέσπασε πολύ καλές κριτικές, και στη συνέχεια στο Μόναχο, με υποτροφία του Ελληνικού κράτους.

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του στη Γερμανία επέστρεψε στην Ελλάδα και το 1926, μετά το θάνατο του Τήνιου καθηγητή-γλύπτη Λουκά Δούκα, εκλέχθηκε καθηγητής της πλαστικής στην Αρχιτεκτονική Σχολή Αθηνών. Το 1936 οργάνωσε την έκθεση Ελλήνων Καλλιτεχνών στην Σόφια της Βουλγαρίας. Ο Σώχος παρέμεινε στην θέση του Πανεπιστημιακού καθηγητή μέχρι το 1959, όταν αποχώρησε με τη συμπλήρωση του ορίου ηλικίας και ανακηρύχθηκε Ομότιμος καθηγητής. Στα 1930 ο Σώχος υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ομάδος «Τέχνη» και στα 1950 του καλλιτεχνικού σωματείου «Στάθμη». Στις 25 Φεβρουαρίου 1965 εκλέχτηκε τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην Τάξη των Γραμμάτων και των Τεχνών. Στην πρώτη ψηφοφορία ο Σώχος συγκέντρωσε 12 ψήφους, ο Μιχαήλ Τόμπρος 10 ψήφους και 7 ψήφους συγκέντρωσε ο Γιάννης Παππάς. Η ψηφοφορία επαναλήφθηκε και στη δεύτερη ο Σώχος συγκέντρωσε 17 ψήφους έναντι 7 και πέντε που συγκέντρωσαν οι συνυποψήφιοι του . Ο Σώχος ήταν μέλος του Επιμελητηρίου Εικαστικών Τεχνών Ελλάδος (ΕΕΤΕ). Ανιψιός του, από εξάδελφο, ήταν ο μουσικός Ονούφριος Σώχος.

Ιδεολογικές απόψεις

Ο Σώχος εμπνεύστηκε κι επηρεάστηκε από τον ελληνοκεντρισμό του Περικλή Γιαννόπουλου, όπως πριν απ' αυτόν, οι Κωστής Παλαμάς, Άγγελος Σικελιανός, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Μυρτιώτισσα, Γεώργιος Σεφέρης, Οδυσσέας Ελύτης, Δημήτριος Πικιώνης, Άρης Κωνσταντινίδης, Γιάννης Τσαρούχης, Κώστας Φέρρης, Λίνος Καρζής και οι σύγχρονοι του Φώτης Κόντογλου, Γεράσιμος Στέρης, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Σίμων Καρράς και άλλοι. Ανήκε στο άτυπο κίνημα εθνικής πνευματικής αυτογνωσίας και δημιουργίας το οποίο αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 1930, που συνεχίστηκε και μετά τον πόλεμο, στο οποίο εντάσσονται και οι Άριστος Καμπάνης, Φώτος Πολίτης, Παντελής Πρεβελάκης, Αγγελική Χατζημιχάλη, Αθηνά Ταρσούλη, Νίκη Πέρδικα, Δώρα Στράτου, Άγγελος και Εύα Σικελιανού, Λίνος Καρζής, Δημήτριος Πικιώνης, Δημήτριος Βεζανής, Σίμων Καρράς, Κωνσταντίνος Παρθένης, Φώτης Κόντογλου και άλλοι καλλιτέχνες και συγγραφείς.

Εργογραφία

O Αντώνης Σώχος, πιστός στις Ελληνοκεντρικές αξιώσεις της «Γενιάς του 1930», διατεινόταν πως «ο σωστός δρόμος που θα ακολουθούσα, [...], δεν έπρεπε ν’ αποτελή άρνηση της προηγηθείσης εικαστικής εμπειρίας». Μαζί με τον Μιχάλη Τόμπρο, επηρεασμένος από το Γάλλο γλύπτη Maillol, όπως και ο Θανάσης Απάρτης, όλοι τους ευαίσθητοι στα νεότερα ρεύματα αποτέλεσαν τη μετακλασική γενιά. Ο Σώχος αν και φερόταν ως οπαδός του κλασικισμού δεν περιόρισε το έργο του εντός των πλαισίων του συγκεκριμένου καλλιτεχνικού ρεύματος αλλά υπό τις επιρροές που δέχθηκε από άλλα ρεύματα καθώς και από την αρχαϊκή γλυπτική και τη λαϊκή τέχνη, δημιούργησε τη δική του τεχνοτροπία. Τα θέματα των γλυπτών του, τα εμπνεόταν από τη μυθολογία, τους θρύλους και τις Ελληνικές λαϊκές παραδόσεις. Δεν δέχτηκε την καθοριστική επίδραση καμιάς προσωπικότητας κι επηρεάστηκε μόνο από την παράδοση και τον κλασικισμό. Το έργο του χαρακτηρίζεται από πνεύμα λιτότητας και βαθιάς θρησκευτικότητος. Μελέτησε την ιστορία για να εκφράσει ένα βαθύ περιεχόμενο με καινούργιες μορφές. Αντίθετα με το κλίμα του μοντερνισμού και της στροφής της ευρωπαϊκής γλυπτικής σε αρχαϊκές ή πρωτόγονες φόρμες, δημιουργεί έργα εμπνευσμένα από την παραδοσιακή τέχνη, όπως ξυλόγλυπτα ακρόπρωρα ή την αρχαϊκή πλαστική, όπως κόρες και άλλα.

Γλυπτά του Αντωνίου Σώχου υπάρχουν σε αρκετούς δημόσιους χώρους της Ελλάδος, όπως στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών και στην Πινακοθήκη το Δήμου Αθηναίων, των χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας, όπως στο Μουσείο συγχρόνου τέχνης του Βελιγραδίου, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, την Κύπρο, τη Βουλγαρία, τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και άλλες χώρες. Ο Σώχος θεωρείται ένας από τους χαρακτηριστικότερους εκπροσώπους της γενιάς του 1930, η οποία απαρνείται τις τάσεις που επικρατούσαν έως εκείνη τη στιγμή στη νεοελληνική γλυπτική και δεν ήταν άλλες από τον κλασικισμό, τον ιδεαλισμό και τη ρεαλιστική απόδοση. Μετά το 1949, αρχίζει η στροφή του στην ξυλογλυπτική που θα αναδείξει περισσότερο τη σχέση του με τις ευρωπαϊκές πριμιτιβιστικές συλλήψεις και επηρεαζόμενος από το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά, σχηματίζει κυρίως μορφές με αδρά και αυστηρά καθορισμένα επίπεδα. Tο ξύλο λαξεμένο από τα χέρια του δίνει μορφές μυθικές, λαϊκές και υπερκόσμιες. O δρόμος που ακολούθησε ήταν το πάντρεμα της εμπειρίας του παρελθόντος με τα προσωπικά του πιστεύω, όπως του μεταβιβάστηκε από την παράδοση των λιθοξόων, φορέων της γλυπτικής του νεότερου πολιτισμού.

Συγγραφικό έργο

Ο Σώχος έγραψε και δημοσίευσε το βιβλίο:

• «Η λαϊκή τέχνη στην Τήνον» το 1930 και 2η έκδοση το 1997 στην Αθήνα από τις εκδόσεις «Φιλιππότης».

Γλυπτά έργα

Η εκθεσιακή δραστηριότητα του Σώχου περιλαμβάνει συμμετοχές σε σημαντικές ομαδικές διοργανώσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονται εκθέσεις µε τις ομάδες «Τέχνη» και «Στάθμη», των οποίων υπήρξε µέλος, Πανελλήνιες, παρισινά Σαλόν, καθώς και οι Μπιενάλε της Βενετίας το 1934 και το 1958, που θύμιζε κάτι σαν μικρή αναδρομική, όπου εκπροσώπησε την Ελλάδα μαζί με τον εθνικιστή ζωγράφο, γλύπτη και σκηνογράφο Γιάννη Τσαρούχη και τον Γιάννη Μόραλη με επίτροπο τον εθνικιστή ιστορικό Τέχνης Τόνη Σπητέρη και του Σάο Πάουλο το 1955. Τα έργα του που φέρουν τη σφραγίδα της απλότητος, είναι πάρα πολλά και κοσμούν συλλογές μουσείων και δημόσιους χώρους στην Ελλάδα, την Αίγυπτο, την Κύπρο, την Βουλγαρία και άλλες χώρες. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα έργα:

• «Νικήτας Σταματελόπουλος (Νικηταράς)».
  

Το έργο βρίσκεται στο νότιο άκρο της πλατείας Δικαστηρίου στο Ναύπλιο. Ανεγέρθηκε το 1926 από την Ασπασία Ποταμιάνου και έχει τη μορφή αναθηματικής στήλης. Στη βάση της στήλης εικονίζεται ανάγλυφη σκηνή μάχης με τον Νικηταρά να φονεύει με μαχαίρι έφιππο Τούρκο πολεμιστή. Η σκηνή αντλεί έμπνευση από αντίστοιχη σκηνή τοιχογραφίας του Πέτερ φον Ες με θέμα τη μάχη στα Δερβενάκια. Στην πίσω όψη του μνημείου είναι χαραγμένοι στίχοι του εθνικιστή ποιητή Κωστή Παλαμά αφιερωμένοι στο Νικηταρά:
«Εδώ στην πέτρ’ ασάλευτος ο στρατηγός Νικήτας,
Ο τουρκοφάγος αθλητής, του γένους νέος Ακρίτας.
Πάντ’ ανθισμένη ας την κρατά τη δάφνη των Ελλήνων
Και στων πολέμων την ιερή φωτιά και στων κινδύνων».

• «Διγενής»,
• «Κορίτσι», το 1955, ξυλόγλυπτο,
• «Αντίσταση»,
• «Η Παρθένα» ,
  

γλυπτό που βρίσκεται στο νεκροταφείο του Αγρινίου και κοσμεί τον τάφο της οικογένειας Παπαβασιλείου. Είναι φιλοτεχνημένο το 1925, με παραγγελία του Βασιλείου Παπαβασιλείου. Είχε εκτεθεί και είχε βραβευθεί σε Solon του Παρισιού, πριν μεταφερθεί στο Αγρίνιο. Παρουσίαση του έργου έκανε ο Κώστας Τριανταφυλλίδης σε περιοδικό που εκδίδεται από το Σύλλογο Αγρινιωτών Αθηνών-Πειραιώς, ο οποίος γράφει μεταξύ άλλων: «.....η θλίψη της Παρθένας παραπέμπει κατευθείαν στην αρχαία ελληνική πλαστική ...{...}... Αν ο Γιαννούλης Χαλεπάς -με την «Κοιμωμένη» του- έστησε την ιδέα της αθανασίας στο Α' Νεκροταφείο της Αθήνας, ο Αντώνης Σώχος επλαστούργησε την εικόνα της συλλογής στο κοιμητήριο του Αγρινίου. ...{...}... η θνητή κόρη, αποσπασμένη τώρα από το κράτος της φθοράς και από το άμορφο μάρμαρο πλαστουργημένη σε ωραία μορφή, είναι πια εξαγορασμένη από το θάνατο. Είναι, δηλαδή, αθάνατη!...».

• «Ο Καψάλης», έργο που κοσμεί τον Κήπο των Ηρώων της Ιεράς πόλεως του Μεσολογγίου,
• «Σπασμένα δεσμά», το έργο απεικονίζει έναν γυμνό, ρωμαλέο άνδρα, στην προσπάθειά του να απελευθερώσει τα χέρια του από τα δεσμά αλυσίδων. Η κίνηση του σώματος προς τα εμπρός και η αποτύπωση της προσπάθειας στις εκφράσεις του προσώπου, υποδηλώνουν το μέγεθος της προσπάθειας που έχει καταβληθεί. Στο άγαλμα είναι εµφανείς οι επιρροές του κλασικισμού.
• «Παλαιών Πατρών Γερμανός» και το
• «Ηρώο των πεσόντων» στην πλατεία Βασιλίσσης Όλγας στην πόλη των Πατρών,
• «Το μνημείο των Πεσόντων», ύψους 12 μέτρων, στο στρατιωτικό νεκροταφείο Πιρότ στη Γιουγκοσλαβία,
• «Το ηρώο της Δοϊράνης», έργο που βρίσκεται στους πρόποδες του ιστορικού υψώματος,
• «Η Προσφέρουσα» στην πόλη της Σόφιας στην Βουλγαρία,
• «Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης», έργο που βρίσκεται στην Λεωφόρο των Ηρώων του 1821 στο Πάρκο του Πεδίου του Άρεως,
• «Ο Μακάριος Β'» στην Κυρήνεια της Κύπρου,
• «Η Κύπρος», ξυλόγλυπτο,
• «Το κορίτσι στο πάρκο», γλυπτό που βρίσκεται μέσα στο μικρό πάρκο του νοσοκομείου «Ευαγγελισμός» στην Αθήνα,
• «Πηνελόπη», το 1962, ξυλόγλυπτο.

Ο Σώχος το 1964 δώρισε στον δήμο Πατρέων μερικά γλυπτά του, ενώ το 1974 δώρισε συνολικά οκτώ έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη, μαζί με ένα ανάγλυφο σε γύψο που παριστά τον Άγιο Γεώργιο να σκοτώνει το δράκο, έργο που είχε φιλοτεχνήσει ο προπάππος του Λάζαρος Ιωάννη Σώχος. Επίσης, δώρισε τη γλυπτή σύνθεση «Ερμής και Άγιος Χαράλαμπος», που δημιούργησε ο Γιαννούλης Χαλεπάς και βρίσκονταν στην κατοχή του Σώχου.

Τιμητικές διαρκείας

Για την προσφορά του στον χώρο της Τέχνης ο Σώχος τιμήθηκε με πολλά Ελληνικά και ξένα παράσημα και διακρίσεις, μεταξύ τους τα ανώτερα παράσημα της Ελλάδος, Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας καθώς και με πολεμικά μετάλλια. Ενδεικτικά αναφέρονται:

• Ο Ταξιάρχης του Φοίνικος,
• Ο Ταξιάρχης του Αγίου Σάββα (Γιουγκοσλαβίας),
• Ο Ιππότης της Λεγεώνος της Τιμής (Γαλλίας).

Η προτομή του Σώχου έχει στηθεί στο Άλσος του Ιερού Ιδρύματος (Π.Ι.Ι.Ε.Τ) στην Τήνο.

Μουσείο Σώχου

Το Μουσείο Ξυλογλύπτων Αντωνίου Σώχου ιδρύθηκε το 1963, βρίσκεται στη Χώρα της Τήνου, στο ισόγειο της ανατολικής πτέρυγας του Ιερού Ναού της Ευαγγελιστρίας. Η έκθεση του περιλαμβάνει 16 γλυπτά του καλλιτέχνη κυρίως σε ξύλο από κορμούς δέντρων και γύψο αλλά και σε πηλό και μάρμαρο. Μεταξύ των εκθεμάτων περιλαμβάνονται τα έργα:

• «Σπασμένα δεσμά»,
• «Ο βασιλεύς Παύλος», Προτομή (της συζύγου του),
• «Παντοκράτωρ»,
• «Ελευθερία της Κύπρου»,
• «Αθηναία», έργο σε χαλκό, που δημιούργησε το 1920 στο Παρίσι,
• «Λουομένη»,
• «Ορφεύς»,
• «Ο Παπάς ο Άγιος του χωριού μας»,
• «Ρήγας Φεραίος», και άλλα.

Τα έργα δωρήθηκαν στο Ιερό Ίδρυμα από τον ίδιο. Έργα του Σώχου φιλοξενούνται και στο Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών (Μ.Τ.Κ.), το στεγάζεται στο κτιριακό συγκρότημα του Π.Ι.Ι.Ε.Τ., σε μια διευρυμένη αίθουσα 120 τετραγωνικών μέτρων της ανατολικής πτέρυγας, στον πρώτο όροφο του Ιδρύματος. Σε επιστολή της 9ης Νοεμβρίου 1965 ο Αντώνης Σώχος, αναφέρει ότι λίγες μέρες νωρίτερα απέστειλε προς το Π.Ι.Ι.Ε.Τ. την προσωπογραφία του θείου του, Λάζαρου Σώχου, η οποία αναφέρεται στην περίοδο που φιλοτεχνούσε το πρόπλασμα του ανδριάντα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, στο Παρίσι.

Μνήμη Αντωνίου Σώχου

Στην νεκρώσιμη ακολουθία του που τελέστηκε στον Μητροπολιτικό ναό Αθηνών παραβρέθηκε καταθέτοντας δάφνινο στεφάνι, ο Υπουργός Παιδείας και τότε Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Παναγιώτης Ζέπος. Επικήδειους λόγους εκφώνησαν, ο Τήνιος καθηγητής και γλύπτης Λάζαρος Λαμέρας εκ μέρους των συναδέλφων του καθηγητών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και ο Πρόεδρος της Τάξεως Γραμμάτων και Καλών Τεχνών της Ακαδημίας Μενέλαος Παλλάντιος, ο οποίος περάτωσε την ομιλία του με τα ακόλουθα λόγια: «...Σεβαστέ και αγαπητέ Συνάδελφε και Φίλε Αντώνη Σώχο. Εκ μέρους της Β' τάξεως της Ακαδημίας Αθηνών, πού υπήρξες εκλεκτό της μέλος, σε αποχαιρετώ με συντριβή, σε ένδειξη τιμής για το φωτεινό πέρασμά σου μέσα από τούς δύσκολους δρόμους της Τέχνης....».

Ένα έγχρωμο μικρού μήκους ντοκιμαντέρ, έργο του σκηνοθέτη Θόδωρου Αδαμόπουλου, που παρουσιάζει το πορτρέτο του γλύπτη Αντώνη Σώχου, περιλαμβάνει λίγα βουβά πλάνα με τον Αντώνη Σώχο αλλά και ενδιαφέροντα πλάνα της Τήνου. Ακούγονται κείμενα του εθνικιστή διανοούμενου, αρχιτέκτονα και ακαδημαϊκού Δημήτρη Πικιώνη για την παράδοση της γλυπτικής στην Τήνο. Το ντοκιμαντέρ περιγράφει την πορεία του Έλληνα γλύπτη, τις σπουδές του σε Ελλάδα και Γαλλία, εξηγεί την τεχνοτροπία και τις επιρροές του καλλιτέχνη και αναφέρεται τέλος στην ευρύτερη αναγνώριση του έργου του.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ντοκιμαντέρ-Αντώνιος Σώχος
• Σώχος Αντώνιος Εθνική Πινακοθήκη
• Μουσείο Αντωνίου Σώχου, Ιερός Ναός Ευαγγελιστρίας, Χώρα, Τήνος.
• [Περιοδικό «Νέα Εστία», Τεύχος 1153, σελίδα 987η.]
• Κεφάλι κόρης Αντώνης Σώχος, Εθνική Πινακοθήκη
• Κόρη Αντώνης Σώχος, Εθνική Πινακοθήκη
• Αθηναία Αντώνης Σώχος, Εθνική Πινακοθήκη
• Διγενής Αντώνης Σώχος, Εθνική Πινακοθήκη
• Αντίσταση Αντώνης Σώχος, Εθνική Πινακοθήκη
• Η συλλογή νεοελληνικής γλυπτικής και η ιστορία της 1900-2006 Διατριβή Αντωνίας Γιαννακουδάκη, Θεσσαλονίκη 2009.

Παραπομπές

ΜΕΤΑΠΑΙΔΕΙΑ: η ΕΛΛΗΝΙΚΗ εναλλακτική εγκυκλοπαίδεια

Έκδοση της Metapedia.org