Αρχιεπίσκοπος Μελέτιος
Ο Μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Κυρός Μελέτιος [κατά κόσμον Εμμανουήλ Μεταξάκης], Έλληνας Θεολόγος, που υπηρέτησε ως Μητροπολίτης Κιτίου από το 1910 έως το 1918, εκλέχθηκε και διατέλεσε 8ος στη σειρά Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος [1] [2], μετά την ανακήρυξη του Αυτοκεφάλου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Προκαθήμενος της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ελλάδος, Πρόεδρος της Ιεράς Συνόδου της Ιεραρχίας της Ελλάδος, του ανώτατου θεσμικού οργάνου διοικήσεως, καθώς και της Διαρκούς Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 1921 έως το 1923, ως Μελέτιος Δ' και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής, από το 1926 έως το 1935, ως Μελέτιος Β', γεννήθηκε στις 21 Σεπτεμβρίου 1871 στο χωριό Παρσάς, το σημερινό Μεταξοχώρι [3], του νομού Λασιθίου στην Κρήτη και πέθανε τη νύχτα του Σαββάτου 27 προς Κυριακή 28 Ιουλίου 1935, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου εξ αιτίας καρδιακού νοσήματος.
Η νεκρώσιμη ακολουθία του τελέστηκε στον Ιερό ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Αλεξάνδρεια στις 17:00 το απόγευμα της 31ης Ιουλίου 1935. Η ίδια τελετή επαναλήφθηκε στο Κάϊρο την Παρασκευή στις 10:00 το πρωί στον καθεδρικό ναό του Αγίου Νικολάου. Η σορός του στη συνέχεια μεταφέρθηκε και τάφηκε στο νεκροταφείο της Ιεράς Μονής του αγίου Γεωργίου Καΐρου, στο πατριαρχικό κοιμητήριο, εκεί όπου βρίσκονται τα οστά των πατριαρχών Αλεξανδρείας.
| Συνοπτικές πληροφορίες |
|---|
| Γέννηση: 21 Σεπτεμβρίου 1871 |
| Τόπος: Παρσάς (Μεταξοχώρι), Ιεράπετρα |
| Θάνατος: 28 Ιουλίου 1935 |
| Τόπος: Αλεξάνδρεια (Αίγυπτος) |
| Υπηκοότητα: Ελληνική |
| Συνοπτικές πληροφορίες αξιώματος * 8ος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών * |
| Έναρξη Θητείας : 26 Φεβρουαρίου 1918 |
| Λήξη θητείας : 16 Δεκεμβρίου 1920 |
| Προκάτοχος |
|
|
| Διάδοχος |
|
|
Περιεχόμενα
Βιογραφία
Πατέρας του ήταν ο γεωργοκτηνοτρόφος Νικόλαος Μεταξάκης και μητέρα του η Μαρία Προβατάκη. Διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα από το δάσκαλο Καραμανώλη, τον οποίο ακολούθησε μετά την αναχώρηση του από τη γενέτειρα του για να αποπερατώσει το Δημοτικό σχολείο. Παρακολούθησε τρεις τάξεις από τα μαθήματα του Γυμνασίου και στη συνέχεια επέστρεψε στο χωριό του όπου ασχολήθηκε με τη γεωργία. Το 1889 παρά την αντίθετη άποψη της οικογενείας του μετέβη στα Ιεροσόλυμα κοντά στον παπά-Στέφανο Προβατάκη, τον αδελφό της μητέρας του, στο προσκύνημα της Γεσθημανή, ο οποίος τον έστειλε υπό την επίβλεψη του ηγουμένου Βενιαμίν, της Ιεράς Μονής του Αγίου Νικολάου και έως το 1891, σπούδασε στην Ιερατική Σχολή του Παναγίου Τάφου.
Το Μάρτιο του 1892 ο Σπυρίδων Αρχιεπίσκοπος Θαβωρίου, τον χειροτόνησε διάκονο και του έδωσε το εκκλησιαστικό όνομα Μελέτιος και ώς το 1899 τέθηκε στην υπηρεσία του Πατριαρχείου της Αντιοχείας. Ηδη από το 1893, όταν άρχισε να ξαναλειτουργεί στη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού στα Ιεροσόλυμα, ο Μελέτιος συνέχισε τις σπουδές του, υπότροφος του Πατριαρχείου της Αντιοχείας, και αποφοίτησε το 1900 ως αριστούχος, ενώ είχε γίνει μέλος της Αγιοταφιτικής αδελφότητος.
Αρχιγραμματέας Πατριαρχείου Ιεροσολύμων
Αμέσως μετά την αποφοίτηση του ο Μελέτιος ορίστηκε υπογραμματέας του Παναγίου Τάφου από τον Πατριάρχη Δαμιανό και το 1903 Αρχιγραμματέας του Ιερού Κοινού του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων και το Μάρτιο του 1903, χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος, ενώ έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτη από τον Πατριάρχη. Φρόντισε για την αναδιοργάνωση του πατριαρχικού τυπογραφείου και το 1904 για την έκδοση του περιοδικού «Νέα Σιών». Φρόντισε επίσης, για την ίδρυση νέων σχολείων και αναδιοργάνωσε αυτά που υπήρχαν και κατόρθωσε να απονέμεται δίπλωμα στους αποφοίτους της Θεολογικής Σχολής των Ιεροσολύμων ακόμη κι αν δε χειροτονούνταν ιερείς. Αντιμετώπισε με επιτυχία τη Ρωσική οργάνωση «Ντουχόβναγια Μίσσια», [Πνευματική Αποστολή], που ασκούσε ανθελληνική προπαγάνδα, ίδρυσε την Πρακτική Σχολή στην Ιόπη, ενίσχυσε την κυκλοφορία διδακτικών βιβλίων και εξασφάλισε την ενίσχυση των οικονομικών του Πατριαρχείου.
Το 1907 συμμετείχε ως εκπρόσωπος του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων σε συνάντηση με τον τότε Μητροπολίτη Αγχιάλου Βασίλειο, εκπρόσωπο του Οικουμενικού θρόνου και μετέπειτα Οικουμενικό Πατριάρχη, και τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Φώτιο, για την αντιμετώπιση του Αρχιεπισκοπικού ζητήματος της Κύπρου. Αποτέλεσμα της συναντήσεως ήταν να ψηφιστεί νόμος που στηρίχθηκε στην έκθεση που συνέταξε ο Μεταξάκης, η οποία δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της Κυπριακής κυβερνήσεως. Στη συνάντηση που είχε με τον Πατριάρχη Φώτιο αποφάσισαν την υλοποίηση δύο εκδόσεων του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, των περιοδικών «Εκκλησιαστικός Φάρος» και «Πάνταινος».
Μητροπολίτης Κιτίου Κύπρου
Το Φεβρουάριο του 1910, ενώ βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη, εκλέχθηκε Μητροπολίτης Κιτίου της Εκκλησίας της Κύπρου. Συνέταξε τον Καταστατικό Χάρτη της Κυπριακής Εκκλησίας. Τον Οκτώβριο του 1910 δημιούργησε το Παγκύπριο Ιεροδιδασκαλείο και μαζί με το Δήμαρχο Λάρνακας Φίλιο Ζαννέτο, δημιούργησαν το Παγκύπριο Εμπορικό Λύκειο Λάρνακας. Αντιμετώπισε με επιτυχία τον προσηλυτισμό ξένων ιεραποστολικών σχολών όπως ήταν τότε η Αμερικανική Ακαδημία της Λάρνακος. Tο 1912 συνέστησε την Αρχαιολογική Εταιρεία, ανακαίνισε τη Μητρόπολη Κιτίου, έκτισε Μητροπολιτικό μέγαρο στη Λεμεσό, ανοικοδόμησε την ερειπωμένη Ιερά Μονή Μέσα Ποταμού και στήριξε με ποιμαντικό έργο τους τρόφιμους των φυλακών. Τον Οκτώβριο του 1912, όταν ξέσπασε ο βαλκανικός πόλεμος, ταξίδεψε στην Ελλάδα μαζί με τον Χριστόδουλο Σώζο, με αρχικό του σκοπό να προσφέρει τις υπηρεσίες του ως στρατιωτικός ιερέας στον ελληνικό στρατό. Στην Αθήνα συνεργάστηκε με τον Ίωνα Δραγούμη και επιτροπή του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών για την εξεύρεση λύσεως στα ζητήματα που είχαν προκύψει μετά την απόδοση περιοχών του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ελλάδα, τη Σερβία και τη Βουλγαρία, ενώ συνέταξε την έκθεση της επιτροπής.
Ίδρυσε το δεκαπενθήμερο περιοδικό «Εκκλησιαστικός Κήρυξ», το οποίο συνέχισε να εκδίδει και αργότερα στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη, σημαιοφόρος των φιλοβενιζελικών εντύπων, που ήταν σε έντονη σύγκρουσή με τις αντιβενιζελικές εφημερίδες Νέον Έθνος Λάρνακας και Κυπριακός Φύλαξ της Λευκωσίας, με συντάκτες τους εκ Μάνης Φίλιο Ζαννέτο και Νικόλαο Καταλάνο αντίστοιχα. Το 1914, ο Μελέτιος με άρθρα του στον «Εκκλησιαστικό Κήρυκα» εναντιώθηκε στην πρόωρη προσάρτηση των Μητροπόλεων των απελευθερωμένων περιοχών, για λόγους εθνικής σκοπιμότητος, καθώς ανησυχούσε για πιθανή αποδυνάμωση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, στο οποίο αναγνώριζε εθναρχικό ρόλο. Ο «Εκκλησιαστικός Κήρυξ» στις 30 Νοεμβρίου 1916, δημοσίευσε την απόφαση της Προσωρινής Κυβερνήσεως Θεσσαλονίκης για μη μνημόνευση του βασιλιά Κωνσταντίνου. Ο Μελέτιος ως φανατικός βενιζελικός, στα χρόνια του κινήματος της Εθνικής Άμυνας, ήταν ο άτυπος αρχηγός των φίλων του Βενιζέλου στην Κύπρο και πρωταγωνίστησε μαζί με τον δήμαρχο Λάρνακας Φίλιο Ζαννέτο, φανατικό οπαδό της Βασιλείας και κατά τα προηγούμενα χρόνια, στενό του φίλο, σε μια οξεία πολιτική σύγκρουση που τους οδήγησε στα αποικιακά δικαστήρια προκειμένου να επιλύσουν τις διαφορές τους [4].
Αρχιεπίσκοπος Αθηνών
Ο Μελέτιος προτάθηκε με επιστολή [5] τον Νοέμβριο του 1916, από τον μετέπειτα πρωθυπουργό Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, στενό συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου. Τόσο η δική του επιλογή, όσο και η απομάκρυνση του Αρχιεπισκόπου Θεοκλήτου Α' υπήρξε προϊόν μεθοδεύσεων καθώς και της απροκάλυπτης παρεμβάσεως των Βενιζελικών παραγόντων, στο πλαίσιο του Εθνικού διχασμού που επικρατούσε. Στις 26 Φεβρουαρίου του 1918, ο Μελέτιος εκλέχθηκε από «αριστίνδην» Σύνοδο, με 4 μόνο ψήφους, Μητροπολίτης Αθηνών και διαδέχθηκε τον Αρχιεπίσκοπο Θεόκλητο Α' στο θρόνο της Μητροπόλεως Αθηνών. Τότε τα διορισμένα από το Βενιζέλο μέλη της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, έθεσαν ζήτημα πληρώσεως της θέσεως μετά την απομάκρυνση του Θεοκλήτου Α' από το θρόνο της Μητροπόλεως Αθηνών. Η Ιερά Σύνοδος πρότεινε τρία πρόσωπα, μεταξύ τους και τον Μελέτιο, όμως αν και είχε προκρίνει τον Χρυσόστομο Παπαδόπουλο, από την κυβέρνηση επελέγη ο Μελέτιος. Τον ίδιο χρόνο ο εθνικιστής Φαίδων Κουκουλές ίδρυσε την Εταιρία Βυζαντινών Σπουδών [6] και ο Μελέτιος εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας της [7].
Στη διάρκεια της παρουσίας του στη θέση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών ο Μελέτιος, το 1919 ίδρυσε το περιοδικό «Διδαχή», ενίσχυσε τη μόρφωση του κλήρου, συνέστησε φιλόπτωχα ταμεία καθώς και τη «Στέγη της Εκκλησίας». Έδειξε ενδιαφέρον για τους Έλληνες μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, όπου περιόδευσε το έτος της εκλογής του. Η άνοδος του αποτέλεσε το χρονικό σημείο της στενής προσεγγίσεως με την Αγγλικανική Εκκλησία, υπό την επιδοκιμασία της κυβερνήσεως Βενιζέλου. Ως Μητροπολίτης Αθηνών απαγόρευσε τις αγρυπνίες, που θεωρούσε απαρχαιωμένη συνήθεια η οποία ενοχλούσε τους ετεροδόξους, ιδιαίτερα τους Αγγλικανούς, στα πλαίσια της προσπάθειάς του να πλήξει τον μοναχισμό. Τον Ιανουάριο 1919 έθεσε θέμα αλλαγής του Γρηγοριανού ημερολογίου, όμως δεν πρόλαβε να υλοποιήσει τα σχέδιά του. Τα έτη 1919-1920 εξέφρασε την απορία του για την κατασπατάληση της εκκλησιαστικής περιουσίας από το κράτος και ζήτησε εξηγήσεις για την περιουσία. Πρότεινε εφ’όσον το Κράτος δεν είναι ικανό να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του «...να επιστραφή η περιουσία αυτή στην Εκκλησία». Ο ίδιος γράφει ότι η απάντηση του Υπουργείου ήταν: «… τα βιβλία του Γενικού Εκκλησιαστικού Ταμείου, τα κτηματολόγια και τα λογιστικά της περιουσίας ταύτης δεν υφίστανται πλέον, καέντα εις πρόσφατον εν τοις γραφείοις του Υπουργείου Πυρκαϊάν.» Ο Μελέτιος παρέμεινε στη θέση του Αρχιεπισκόπου Αθηνών μέχρι το Δεκέμβριο του 1920, όταν επέστρεψε στη θέση του ο εκδιωχθείς Αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος Α' και αργότερα καθαιρέθηκε απ’ την Εκκλησία της Ελλάδος.
Στις 16 Νοεμβρίου 1920, μετά την αντικατάσταση του ο Μελέτιος μαζί με τον καθηγητή Αμίλκα Αλιβιζάτο, ταξίδεψε στην Αμερική, όπου οργάνωσε την Ελληνορθόδοξη Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής και ίδρυσε το Ελληνοαμερικανικό Σεμινάριο του Αγίου Αθανασίου. Η Σύνοδος υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου Θεόκλητου Α' θα ζητήσει την διενέργεια ανακρίσεων εις βάρος του Μελετίου, μετά από μήνυση του καθηγητού Παύλου Καρολίδη «...επί αμαρτήμασιν εναντίον των υπερτάτων θετικών νόμων της Πολιτείας». Την ίδια περίοδο ήταν πιθανή η εκλογή του Μελέτιου στον Πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως και η κίνηση της Ιεράς Συνόδου εικάζεται ότι θα λειτουργούσε αποτρεπτικά στα σχέδιά του για τον πατριαρχικό θρόνο. Τελικά, πριν από την πατριαρχική εκλογή η Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος απέφυγε να καταδικάσει τον Μελέτιο, προκειμένου να μην πολώσει το κλίμα στις σχέσεις της με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως
Στις 25 Νοεμβρίου 1921, ο Μελέτιος εκλέχθηκε στο Θρόνο του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως με ψήφους 14 Μητροπολιτών, έναντι 41 που τον καταψήφισαν και ήταν ο τελευταίος Οικουμενικός Πατριάρχης που εκλέχθηκε σύμφωνα με τους γενικούς κανονισμούς. Ο επικρατέστερος μεταξύ των υποψηφίων ήταν ο τότε Μητροπολίτης Αμασείας μετέπειτα Καστοριάς Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης, ο οποίος τελικά παραιτήθηκε και σύμφωνα με όσα γράφει εξαπατήθηκε [8]. Ο Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος, μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, υπήρξε μέλος της «Κανονικής Πλειονοψηφίας της Αγίας Ιεράς Συνόδου» του Οικουμενικού Πατριαρχείου που αντιτάχθηκε στην εκλογή ως Πατριάρχη του Μελέτιου Μεταξάκη.
Ο Μελέτιος επιστρέφοντας από την Αμερική στην Κωνσταντινούπολη, μετά την εκλογή του στη θέση του Οικουμενικού Πατριάρχη, συναντήθηκε στο Λονδίνο με το Λώυδ Τζώρτζ και στο Παρίσι μετά της επί των εξωτερικών υποθέσεων της Γαλλικής γερουσίας και του Πουανκαρε, του Κλεμανσώ και του προέδρου της επί των εξωτερικών επιτροπής της βουλής του Λένγκ. Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος στην Αθήνα απήγγειλε κατηγορίες σε βάρος του Μελετίου, η μία από τις οποίες ήταν «...επί επιβάσει εις τον Μητροπολιτικό θρόνον Αθηνών και χρήσει προς τούτο κοσμικής και δη επαναστατικής εξουσίας κατά παράβασιν των Ι. Κανόνων» και στις 29 Δεκεμβρίου 1921 τον καθαίρεσε από το αξίωμα της ιεροσύνης, Τον απογύμνωσε από κάθε ιερατικό βαθμό και του όρισε τόπο διαμονής το μοναστήρι των Στροφάδων στη Ζάκυνθο.
Ο Μελέτιος με ενέργειες του υπήγαγε στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου τις Ελληνορθόδοξες Εκκλησίες Ευρώπης, Αμερικής και Αυστραλίας, και επίσης τις Εκκλησίες Τσεχοσλοβακίας, Εσθονίας και Φινλανδίας, ενώ τον Απρίλιο του 1922 ίδρυσε τη Μητρόπολη Θυατείρων και την Εξαρχία Δυτικής Ευρώπης με έδρα το Λονδίνο. Παράλληλα, αναγνώρισε τις αγγλικανικές χειροτονίες, ενώ το 1923, συγκάλεσε το λεγόμενο Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινουπόλεως και προχώρησε στη μεταρρύθμιση του ημερολογίου.
Στις διαπραγματεύσεις της Λωζάννης τέθηκε ζήτημα αποπομπής του Μελέτιου. Το αίτημα τέθηκε από τον Ισμέτ Ινονού, κι έγινε αποδεκτό από το Βενιζέλο, ο οποίος ζήτησε από τον πατριάρχη να υποβάλει την παραίτησή του, προκειμένου να παραμείνει η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη. Επιπλέον λόγος υπήρξε ότι ο Μελέτιος είχε εκφράσει την άποψη ότι η έδρα του Πατριαρχείου έπρεπε να μεταφερθεί στο Άγιο Όρος ή και στη Θεσσαλονίκη. Ο Μελέτιος που υπήρξε ο τελευταίος Οικουμενικὸς πατριάρχης στην ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Στις 10 Ιουλίου 1923 κατέφυγε στο μονύδριο του Μυλοποτάμου στο Άγιο Όρος από όπου στις 20 Σεπτεμβρίου 1923, με επιστολή του ανακοίνωσε την παραίτηση του από τη θέση του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και το 1924 αποσύρθηκε στην οικία που διατηρούσε στην Κηφισιά Αττικής.
Πατριάρχης Αλεξανδρείας
Εκλέχθηκε Πατριάρχης Αλεξανδρείας στις 20 Μαΐου 1926 και διαδέχθηκε τον έως τότε Πατριάρχη Φώτιο. Σε αντίθεση με τον προκάτοχο του αποδέχθηκε και υιοθέτησε το Ιουλιανό ημερολόγιο στο Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας, ενώ συνετάγησαν, επικυρώθηκαν και εφαρμόσθηκαν νέοι κανονισμοί που αφορούσαν την εκλογή Πατριάρχη, τη συνοδική οργάνωση, την ευταξία του κλήρου και την οικονομική διαχείριση, όπως ο «Οργανικός Νόμος του Ελληνορθοδόξου Πατριαρχείου Αλεξανδρείας», ο «Οργανισμός των Δικαστηρίων του Πατριαρχικού Θρόνου Αλεξανδρείας και η παρ' αυτοίς ισχύουσα Δικονομία» και η «Διάταξις περί γάμου και διαζυγίου». Ο Μελέτιος ίδρυσε το Ιεροδιδασκαλείο του Αγίου Αθανασίου, αναδιοργάνωσε το Πατριαρχικό τυπογραφείο και ενίσχυσε τα θρησκευτικά σωματεία, ρύθμισε ζητήματα κανονικού δικαίου, ίδρυσε τρεις νέες μητροπόλεις και περιόδευσε σε περιοχές της Αφρικής. Υπήρξε ο πρώτος Πατριάρχης Αλεξανδρείας που διεκδίκησε και έλαβε τον τίτλο «και πάσης Αφρικής». Οργάνωσε τις ορθόδοξες ιεραποστολές στην Αφρική και με την διάταξη «περί του Συνταγματίου των Μητροπόλεων» ορίσθηκαν οι εννέα εκκλησιαστικές επαρχίες του Θρόνου. Το 1931 ηγήθηκε της ορθοδόξου αντιπροσωπείας στο συνέδριο του Λάμπεθ.
Το τέλος του
Προσβλήθηκε από καρδιακό νόσημα και πέθανε ένα μήνα μετά την εκδήλωση της ασθένειας του. Η σορός του ταριχεύθηκε και ο νεκρός ενδυμένος με την πατριαρχική του στολή καθισμένος σε πολυθρόνα μεταφέρθηκε για προσκύνηση στον Ιερό ναό του Αγίου Σάββα στην Αλεξάνδρεια. Την Τετάρτη 31 Ιουλίου 1935 η σορός μεταφέρθηκε επί θρόνου και μέσα σε γυάλινο κουβούκλιο στον Ιερό ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Αλεξάνδρεια όπου τελέστηκε η πρώτη εξόδιος ακολουθία του. Τις πρώτες βραδυνές ώρες της ίδιας ημέρας η σορός του μεταφέρθηκε με ιδιωτική αμαξοστοιχία στο Κάϊρο, όπου τέθηκε σε προσκύνηση στον Ιερό Ναό του αγίου Νικολάου. Η κηδεία του Μελέτιου επαναλήφθηκε την Παρασκευή 2 Αυγούστου προεξάρχοντος του Μητροπολίτου Λεοντοπόλεως Χριστοφόρου και εκφωνήθηκαν επικήδειοι. Η σορός του μεταφέρθηκε με πομπή στην Ιερά Μονή αγίου Γεωργίου, όπου τάφηκε. Σύμφωνα με την επίσημη σελίδα της Μεγάλης Στοάς της Eλλάδος ήταν, από τις 15 Μαρτίου του 1909, Τέκτονας της στοάς «Αρμονία» [9] [10] της Κωνσταντινουπόλεως.
Υστεροφημία
Σύμφωνα με το περιοδικό «Ζωή» [11] ο Μελέτιος Μεταξάκης:
«...Διεμορφώθη εἰς ἰδιάζουσαν ἐν τῆ ἐκκλησία φυσιογνωμίαν. Ἐν αὐτῆ ἡ πολιτικὴ προσωπικότης ἀπερρόφα καὶ ὑποκαθίστα τὴν ἐκκλησιαστικὴν τοιαύτην. Ἐνοχλούμενος ἀπὸ τὴν συντηρητικότητα, ἐξεδήλωνεν ἐλευθερίους τάσεις, αἵτινες πολλάκις ἐνεφανίζοντο ἀσυγκράτητοι, μολονότι -διὰ νὰ χρησιμοποιήσωμεν ἰδικήν του φράσιν- «τὰ πολλὰ σκοντάμματα τὸν ἠνάγκαζον νὰ μετριάζη» ταύτας. Ἐν τούτοις καὶ πάλιν δὲν ἐδυσκολεύετο νὰ προσαρμόζη, ἡ τουλάχιστον ν’ ἀποπειρᾶται τὴν προσαρμογὴν Ἐκκλησίας καὶ ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων εἰς τὴν σκοπιμότητα, νὰ θεωρῆ δὲ ἀκόμη καὶ τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς θεσμοὺς εὐπροσαρμόστους εἰς τὴν σκοπιμότητα καὶ τὰς ἀπαιτήσεις τῆς ἐποχῆς… Μεγαλοπράγμων, ἀεικίνητος καὶ ἀκαταπόνητος˙ ἀλλὰ καὶ πολυπράγμων τῶν πρωτοβουλιῶν ἀρχηγὸς καὶ τῶν ἀπραγματοποιήτων σχεδἰων ἐφευρέτης καὶ σχεδιαστὴς ἔστρεφε τὴν ὁρμήν του, ὁσάκις δὲν εἶχεν ἄλλο πεδίο ἐργώδους δράσεως πρὸς τοὺς ἐκκλησιαστικοῦς θεσμούς, ἐπιζητῶν νὰ δίδη διέξοδον εἰς τὴν ἀνήσυχον πρωτοβουλίαν του διὰ μεταβολῶν ἐν τῆ ἐξωτερικῆ ζωῆ τῆς Ἐκκλησίας, προτοῦ γίνη ἡ δέουσα ἐργασία διὰ τὴν ἐσωτερικὴν ἀνακαίνισιν αὐτῆς...».
Ο Μητροπολίτης Κασσανδρείας Κυρός Ειρηναίος αναφέρει για το Μελέτιο Μεταξάκη, ότι:
«...Τὸ πνεῦμα τῶν νεωτερισμῶν καὶ τῆς ἀνταρσίας κατὰ τοῦ εὖ τε καὶ καλῶς ἐν παντὶ ἔχοντι κανονικοῦ καθεστῶτος τῆς ᾿Ανατολικῆς ᾿Ορθοδόξου Εκκλησίας ἐνεσαρκώθη ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ μοιραίου Πατριάρχου Μελετίου Μεταξάκι, ὅστις υἱοθετῶν τὰ σποραδικῶς κατὰ τὸ ἀρέσκον ἑκάστῳ διακηρυσσόμενα ἐν περιοδικοῖς καὶ τῷ ἡμερησίῳ Τύπῳ καὶ πλατυστόμως εὐκαίρως καὶ ἀκαίρως διαδιδόμενα, καὶ ἱκανοποιῶν ἁμαρτωλὰς θελήσεις καὶ ἰδιοτελεῖς ἐπιθυμίας ἀλλοδόξων Εκκλησιῶν καὶ μυστικῶν ἑταιρειῶν εἰς τὰς ὁποίας ὁ φιλοδοξίᾳ τυφλούμενος καὶ εἰς τὴν διαφήμισιν τοῦ ἐγώ του θυσιάζων τὰ πάντα ὤφειλε τὴν διαδοχικὴν εἰς τὰ ὕπατα τῶν ἐπὶ μέρους Ορθοδόξων Εκκλησιῶν ἀξιώματα ἄνοδον αὐτοῦ συνεκάλεσε τὸ ἀσυνήθει τίτλῳ καὶ ἐκκλησιαστικῇ φρασεολογίᾳ τιτλοφορούμενον Πανορθόδοξον Συνέδριον, κατ᾿ ἀλήθειαν δὲ ἀντορθόδοξον τοιοῦτον, κατὰ Μάϊον τοῦ 1923 εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἔνθα... καὶ τὸ ᾿Εκκλησιαστικὸν ᾿Ιουλιανὸν ἡμερολόγιον παρὰ πᾶσαν σχετικὴν ἀπαγόρευσιν διὰ τοῦ Γρηγοριανοῦ ἀντικατέστησε· καὶ τὴν ἀντικατάστασιντοῦ ἀποφάσει τῆς Αʹ Οἰκουμενικῆς Συνόδου συνταχθέντος αἰωνίου διὰ τὴν ᾿Ορθόδοξον ᾿Εκκλησίαν Πασχαλίου ἀπεφάσισε καὶ εἰς τὰ ᾿Αστεροσκοπεῖα Βουκουρεστίου, Βελιγραδίου καὶ ᾿Αθηνῶν, ἀνέθηκε τὸν καταρτισμὸν ἀστρονομικῶς τελειοτέρου τοιούτου· καὶ τὴν κουρὰν τῆς κόμης καὶ τὴν ἀντικατάστασιν τῆς σεμνῆς κληρικῆς ἐνδυμασίας διὰ τῆς τῶν ῎Αγγλων Παστόρων ἐπέτρεψε καὶ τὸν γάμον ἱερωμένων καὶ τὴν δευτερογαμίαν αὐτῶν ἀντικανονικῶς εἰσήγαγε· καὶ τὸν καθορισμὸν τῶν ἡμερῶν τῆς νηστείας καὶ τὸν τρόπον τῆς τηρήσεως αὐτῶν εἰς τὴν κρίσιν τῶν ἐπὶ μέρους ᾿Εκκλησιῶν ἐνεπιστεύθη, καταστρέφων οὕτω τὴν ὁμοιομορφίαν καὶ εὐταξίαν τὴν ἐπικρατοῦσαν ἐν ταῖς ἐπὶ μέρους Αὐτοκεφάλοις ᾿Ορθοδόξοις ᾿Εκκλησίαις τῆς ᾿Ανατολῆς. Οὕτω δὲ ἐνεργῶν, διάπλατα ἤνοιξε τὰς πύλας πρὸς πάντα νεωτερισμόν, καταργῶν οὕτω τὸ διακριτικὸν γνώρισμα τῆς ᾿Ανατολικῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, καθ᾿ ὅ Αὕτη διετήρει ἀπαραχαράκτως καὶ ἀκαινοτομήτως πᾶν ὅ,τι παρέλαβε παρὰ τοῦ Κυρίου, τῶν ᾿Αποστόλων, τῶν Πατέρων, τῶν Οἰκουμενικῶν καὶ Τοπικῶν Συνόδων... Ποῖον δικαίωμα εἶχεν ὁ ἔπηλυς ούτος ἄνευ τῆς γνώμης τῶν ἐπὶ μέρους Μητροπολιτῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου νὰ συγκαλέσῃ Πανορθόδοξον Συνέδριον; Καὶ κατὰ ποῖον νόμον ἤ κανόνα ὁ ἀρχηγὸς μιᾶς ἐπιμέρους ᾿Εκκλησίας ἀπεφάσισε τὴν ἀκύρωσιν ἀποφάσεως ὅλων τῶν Πατριαρχῶν τῆς ᾿Ανατολῆς, γενομένης ἐν τῇ ὑπὸ τῶν ἐξεχόντων μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κων/πόλεως ᾿Εκκλησιαστικῇ ῾Ιστορίᾳ Πατριαρχῶν, ῾Ιερεμίου τοῦ Βʹ Κων/πόλεως, τοῦ ᾿Αλεξανδρείας Μελετίου τοῦ Πηγᾶ, τοῦ ᾿Αντιοχείας ᾿Ιωακεὶμ καὶ ῾Ιεροσολύμων Σωφρονίου, ἐπὶ τοῦ ζητήματος τοῦ ἡμερολογίου καὶ Πασχαλίου Επιτρέπεται ἡ ἀκύρωσις ἀποφάσεως μείζονος Δικαστηρίου ἐν τοῖς πολιτικοῖς ὑπὸ ἐλάσσονος; Δικαιοῦται τὸ Πρωτοδικεῖον λόγου χάριν νὰ ἀνατρέψῃ ἀπόφασιν ᾿Εφετείου; Τοὺς ἀσεβοῦντας ἀπέναντι τοῦ καθεστῶτος τῆς ἰδίας ᾿Εκκλησίας ἐπισκόπους δὲν σέβονται οὔτε οἱ ἄρχοντες οὔτε ὁ λαός. Τοὺς ἐκλαϊκεύοντας τοὺς ἱερεῖς τοῦ ῾Υψίστου καὶ διὰ διαφόρων καινοτομιῶν ἐκτροχιάζοντας τὴν ᾿Εκκλησίαν ἀπὸ τῆς ἱερᾶς καὶ ἁγίας βασιλικῆς ὁδοῦ, ἢν διεχάραξαν αὐτῇ Πατέρες Θεόφρονες καὶ Σύνοδοι Θεοσύλλεκτοι, ἐξευτελίζει καὶ περιφρονεῖ ὁ λαός. Αἱ καινοτομίαι τοῦ κ.Μελετίου Μεταξάκι οὐ μόνον τὰ ἐν ἁπλότητι καρδίας ᾿Ορθοδόξως πιστεύοντα, καὶ μὴ ἐπιδεκτικὸν προσθηκῶν ἤ καινοτομιῶν τὸ ἐκκλησιαστικὸν καθεστὼς θεωροῦντα, πιστὰ τῆς ᾿Ορθοδοξίας τέκνα ἀπεμάκρυναν τῶν ῾Ιερῶν Ναῶν καὶ ἐπέφερον τὴν ἐρήμωσιν τοιούτων τῆς ὑπαίθρου..., ἀλλὰ καὶ τὰς τέως ἐν ἐπιζήλῳ ἀδελφικῇ ἀγάπῃ, συμπνοίᾳ, ἑνότητι πίστεως καὶ ταυτοχρόνου λατρείας καὶ δοξολογίας τοῦ ῾Αγίου Θεοῦ διαφημιζομένας πρεσβυγενεῖς καὶ θυγατέρας Αὐτοκεφάλους ᾿Ορθοδόξους ᾿Ανατολικὰς ᾿Εκκλησίας, λυπηρὸν εἰπεῖν, διήρεσαν εἰς τρία· εἰς δύο μὲν ὁμάδας κατὰ τὸ ἡμερολόγιον, εἰς τρίτην δὲ κατὰ τὸ Πασχάλιον. ...{...}... Οὐδεὶς εὔχεται νὰ γίνῃ μάντις κακῶν...».
Συγγραφικό έργο
- [«Το Αγιον Όρος και η ρωσική πολιτική εν Ανατολή» [12], το 1913].
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- [Αρχιεπίσκοποι Αθηνών-Πρόεδροι Ιεράς Συνόδου]
- [Μελέτιος Δ' Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως]
- [Ο οικουμενικὸς Πατριάρχης Μελέτιος Μεταξάκης (1871-1935)]
Παραπομπές
- ↑ [Αρχιεπίσκοποι Αθηνών-Πρόεδροι Ιεράς Συνόδου. Εκκλησία της Ελλάδος.]
- ↑ [Ιστορικά ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α' (ο Παπαδόπουλος) είναι ο ο πρώτος «Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος», καθώς όλοι οι προγενέστεροι απ' αυτόν ήταν Μητροπολίτες Αθηνών που απλώς έφεραν τον τίτλο και «Πάσης Ελλάδος» και συγκαλούσαν μεν την Ιεραρχία, αλλά δεν είχαν ακόμη τον τίτλο του Αρχιεπισκόπου.]
- ↑ [Ο Παρσάς ή το Μεταξοχώρι, είναι μικρό χωριό με ελάχιστους κατοίκους, τέσσερα χιλιόμετρα δυτικά του χωριού Χριστός σε υψόμετρο 600 μέτρων. Το χωριό μετονομάστηκε το 1955 από Παρσάς σε Μεταξοχώρι προς τιμήν του Οικουμενικού Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη. Ο οικισμός του Μεταξοχωρίου είναι του 17ου αιώνα όπως προκύπτει από την χρονολόγηση των παλαιών εκκλησιών. Παλιότερα ο Παρσάς όπως λεγόταν ήταν χτισμένος δύο χιλιόμετρα και πιο κάτω στη θέση Μυρταράς. Μέχρι το 1929 ανήκε στο Δήμο Μουρνιών στην επαρχία Βιάννου. Έκτοτε απετέλεσε αυτόνομη κοινότητα, την δεκαετία του 90 ανήκε στο Δήμο Νέας Μάλλας και σήμερα είναι τοπικό Διαμέρισμα του Δήμου Ιεράπετρας. Το 1630 είχε 138 κατοίκους, το 1940 είχε 281, και το 2001 απογράφονται 55 κάτοικοι. Οι μονίμως διαμένοντες στο χωριό όμως δεν ξεπερνούν τους 7. Διαθέτει καλές υποδομές, ασφαλτοστρωτο δρόμο, ανακαινισμένο σχολείο, ηρώο πεσόντων, ωραίες παλιές και νέες εκκλησίες, την προτομή του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη. Συνδέεται οδικός με χωματόδρομο με τα Συμιανά χωριά Ρίζα–Μουρνιές. Η νεότερη ιστορία του είναι πλούσια σε πρόσωπα και γεγονότα από την εποχή της Τουρκοκρατίας και της Γερμανικής κατοχής. Κυρίαρχη μορφή ήταν ο Καπετάν Διακομανώλης που πολέμησε τους Τούρκους.]
- ↑ [Το μεταξύ τους επεισόδιο συνέβη στις 30 Ιανουαρίου 1917, κατά τη Γιορτή των Τριών Ιεραρχών στο Ευρυβιάδειο Γυμνάσιο Λάρνακος. Η ατμόσφαιρα ήταν φορτισμένη λόγω της πρόθεσης της αγγλικής κυβέρνησης να απαγορεύσει τη χρήση της ελληνικής σημαίας σε τοπικούς εορτασμούς λόγω των αντιαγγλικών εκδηλώσεων που είχαν γίνει στην Ελλάδα και αποδίδονταν σε αντιβενιζελικούς. Ο Μεταξάκης ανέβηκε στο βήμα μετά από απαγγελία ποιήματος προς τη σημαία του δεκατετράχρονου Ανδρέα Παύλου (πραγματικό όνομα του κορυφαίου κύπριου ποιητή Τεύκρου Ανθία), στον οποίο προσέφερε και υποτροφία για το Ιεροδιδασκαλείο Λάρνακας.] «Εκκλησιαστικός Κήρυξ», 31 Ιανουαρίου 1917.
- ↑ [Στην επιστολή ο Ανδρέας Μιχαλακόπουλος γράφει στον Βενιζέλο:
«Σεβαστέ μου κ. Πρόεδρε, Σας έλεγα προ καιρού, εις το Συμβούλιον, ότι όταν ξεμπερδέψωμεν με το καλό, τον εθνικό αγώνα…πρέπει δια το καλόν του τόπου, να αναλάβητε έναν άλλον, επίσης μεγάλον, την τακτοποίησιν επί το νεωτεριστικώτερον των θρησκευτικών πραγμάτων…Εννοώ και τα του κλήρου, και των θρησκευτικών εκδηλώσεων (λειτουργιών, εορτών, ημερών αργίας, αγίων πολυωνύμων κλπ.) και τα των μοναστηριακών κτημάτων και ει τι άλλο. Θα σας χρειασθή να τεθή επί κεφαλής της αληθώς επαναστατικής μεταρρυθμίσεως ένας ευρείας διανοίας – σχεδόν σαν και σας εις την πολιτικήν – κληρικός. Τον έχετε: Είναι ο (Κιτίου) Κύπρου (Μελέτιος Μεταξάκης). Αυτός θα γίνη υπό την κηδεμονίαν σας, ο Βενιζέλος της Ελληνικής Εκκλησίας. Ποία τα χρήζοντα μεταρρυθμίσεως…
α) Κατάργησις των νηστειών, αι οποίοι είναι σήμερον ένας τύπος. Κανείς δεν νηστεύει ειμή ο μη έχων να φάγη. Οι Άγγλοι και Γερμανοί και οι βόρειοι ακόμη Ιταλοί (που έχουν ελευθερωθή από τον θρησκευτικόν φανατισμόν) τρώγουν καλά και φυλήν καλήν κατασκευάζουν. Το φαγί φέρει την δύναμιν προς εργασίαν και η εργασία το κέρδος και το κέρδος το καλό φαγί…
β). Ρύθμισις των διαφόρων τελετών και λειτουργιών επί το νεωτεριστικώτερον. Λιγώτερο παπά, λιγώτερο ψάλτη, λιγώτερο διάκο και πολύ ιεροκήρυκα – ερμηνευτήν. Τι καταλαβαίνει ο λαός που πηγαίνει εις τας ακολουθίας ;…από αυτάς τας καταναλωθείσας ώρας και την ορθοστασίαν. Μηδέν…
γ)… δ). Θα λείψουν αι «εορταί των διαφόρων αϊ-Θανάσηδων και αγι-Ανδρέηδων και, προφάσεις προς αργίαν. Η Κυριακή αργία και 2-3 μόνον ημέρας το έτος ολόκληρον είναι αρκετή τεμπελιά….Και το όνομα άγιος θα λείψη…
ε) Θα καταργηθούν τα μοναστήρια, αι εστίαι πάσης διαφθοράς και καταχρήσεως ηθικής και περιουσιακής. Τα κτήματά των θα γίνουν των γεωργών..
Φυσικά αυτά που εκθέτω ανωτέρω είναι ελάχιστα σημεία. Θα είναι πολλά ακόμη τα χρήζοντα μεταρρυθμίσεως…. Θα σας είπουν, κ. Πρόεδρε, ότι είναι δύσκολος η επιχείρησις τοιούτου έργου. Ότι ο λαός θα εξαναστή κατά των νέων εικονοκλαστών. Ότι θα εγερθή επανάστασις κατά των βεβήλων. Τίποτε από όλα αυτά δεν θα συμβή…Ιδικός σας, Ανδρέας Μιχαλακόπουλος».] - ↑ [H ίδρυση τής Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών έγινε από ανθρώπους πού, με εξαίρεση τον Κουκουλέ, δεν είχαν επιστημονική σχέση με το βυζαντινό παρελθόν. Σύμφωνα με την έκθεση πεπραγμένων τής Εταιρείας πού δημοσιεύεται στον πρώτο τόμο της Επετηρίδος της την πρωτοβουλία για τη σύσταση της είχε ο Γεώργιος Τσοκόπουλος, που συγκέντρωσε στο γραφείο του τους Γ. Ε. Τυπάλδο, Φαίδωνα Κουκουλέ, Νικόλαο Καλογερόπουλο και Πλάτωνα Ροδοκανάκη, μαζί με τον Θ. Βολίδη. Σκοποί της Εταιρείας ορίστηκαν «...η ενίσχυσις των Βυζαντινών και Μεσαιωνικών εν γένει μελετών, η εκλαίκευσις των γνώσεων των αναγομένου εις την ιστορίαν και τον πολιτισμόν των Βυζαντινών και Μεσαιωνικών χρόνων και η διέγερσις του ενδιαφέροντος του ελληνικού λαού προς την χιλιετή περίοδον τής Ελληνικής αυτοκρατορίας...». Τους σκοπούς της Εταιρείας συγκεκριμενοποιεί ο Γ. Σωτηρίου, που το 1919 σε διάλεξη του με την ευκαιρία της επίσημης εμφάνισης της Εταιρείας τονίζει τον εθνικό της χαρακτήρα]
- ↑ [Στο πρώτο Δ.Σ. της εταιρείας συμμετείχαν ο Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος ως πρόεδρος, ο Φαίδων Κουκουλές ως Γενικός Γραμματέας και οι Ι. Μ. Δαμβέργης, Γ. Τσοκόπουλος, Γ. Ε. Τυπάλδος, Ι. Ζερβός, Σπ. Θεοδωρόπουλος, Αιμιλία Καλλιγά, Νικ. Δ. Καλογερόπουλος, Π. Δ. Καλογερόπουλος, Αρ. Κούζης, ο τότε αρχιμανδρίτης και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, Κ. Ν. Ράδος, Γ. Σωτηρίου ως μέλη. Η εταιρεία είχε 342 μέλη, μεταξύ τους λόγιοι και φιλόλογοι όπως ο Βογιατζίδης, ο Μ. Δένδιας, η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Ιωάννης Κακριδής, ο Φώτης Κόντογλους, ο Γ. Λαμπρίδης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Αναστάσιος Ορλάνδος, η Εύα Σικελιανού, ο Ιωάννης Συκουτρής, η Αθηνά Ταρσούλη, ο Αχιλλέας Τζάρτζανος, ο Δ. Τσοποτός και η Αγγελική Χατζημιχάλη.]
- ↑ [«...Το έτος 1921 η εκλογή μου ως οικουμενικού πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως ήτω βεβαία από τις 17 ψήφους οι 15 αν όχι οι 16 ήταν δικοί μου,τότε φίλος μου λαϊκός πρότεινε ποσόν 10.000 λιρών και πλέον να παραιτηθώ υπέρ του Μελέτιου Μεταξάκη, φυσικά απέρριψα με αγανάκτηση και βδελυγμία την πρόταση του. Αιφνιδίως όμως, την προηγούμενη νύκτα της εκλογής με επεσκέφθη κατ’ οίκον ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΜΥΝΗΣ και παρεκάλεσε θερμώς να αποσύρω την υποψηφιότητα μου υπέρ του Μελετίου Μεταξάκη, αυτός, λέγανε τα μέλη της επιτροπής θα έφερνε εκατοντάδες χιλιάδες δολαρίων επειδή είχε φιλικότατες σχέσεις μετά επισκόπων προτεσταντών εξ Αμερικής και Αγγλίας, θα εφένετο χρήσιμος στην εθνική υπόθεση, δια τούτο ήταν επιτακτική ανάγκη να εκλεγεί πατριάρχης ο Μελέτιος Μεταξάκης, ως έλεγαν ήταν επιθυμία του ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ. H κυβέρνηση των Αθηνών είχε διακόψει την αποστολή επιδομάτων και οι πατριαρχικοί υπάλληλοι ήταν 9 μήνες απλήρωτοι. Για αυτόν το λόγο και χάριν του εθνικού συμφέροντος απεδέχθην την πρόταση, ΕΞΑΠΑΤΗΘΕΙΣ, και ανύποπτος προς κατάπληξιν όλων στην Κωνσταντινούπολη....»]
- ↑ Μελέτιος Β΄ (Μεταξάκης) Μεγάλη Στοά της Eλλάδος.
- ↑ «Διάσημοι Τέκτονες:Μελέτιος Μεταξάκης» Αλεξ. Ι. Ζερβουδάκης, Περιοδικό «Τεκτονικὸν Δελτίον», «Όργανον της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος», αριθμός 71, σελίδες 25-50, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1967.
- ↑ [Περιοδικό «Ζωή», Ἔτος ΚΕ', αριθμός 1199.]
- ↑ [«Το Άγιον Όρος και η ρωσική πολιτική εν Ανατολή» Ολόκληρο το βιβλίο.]
